جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در پژوهش پیشِ‌رو، با واکاوی هویت دانش اجتماعی در ایران از حیث روش‌شناختی، این امر آشکار شده است که این دانش دچار پیچیدگی و از جا دررفتگی شده است. از سویی، دانشی که دانشمندان اجتماعی دنبال می‌کنند با دور افتادن از منشأ یا ریشه‌های تولید، بازتولید و تثبیت علوم اجتماعی یعنی کشورهای توسعه‌یافته، فقط به پیامدهایش توجه دارد؛ از سوی دیگر، این دانش دغدغه‌ای ندارد که بخواهد زیرساخت‌سازی و تنظیمات اجتماعی ایران را انجام بدهد؛ زیرا در این صورت، هم باید حمایت نخبگان را داشته باشد و هم باید از حمایت مردم (عامه) برخوردار باشد. امّا، تاکنون هیچ‌یک از این دو را نداشته است. یافته‌های این پژوهش متکی بر مبانی منطقی تحقیقات کیفی و براساس رویکرد تفسیری و راهبرد استفهامی و با روش تحلیل محتوای کیفیِ جهت‌دار با نمونه‌گیری هدفمند چندگانه، با خوانشِ رتوریکِ متن مصاحبه‌های انجام‌شده و نیز پنجاه و پنج اثر علمیِ شش نفر از مشارکت‌کنندگان تحقیق به دست آمده است.

اکنون در اوایل قرن بیست و یکم با رشد و کاربرد فزاینده فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی نوین روبرو هستیم، به طوری که همه عرصه زندگی انسان اعم از اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را در نوردیده است.رویکردهای مثبت و منفی نسبت به عملکرد و پیامدهای اجتماعی و روانی فناوری از ابتدای پیدایش دوران بویژه انقلاب صنعتی همواره وجود داشته است. نکته مهم این است که هم اکنون در قرن بیست و یکم و پیدایش فناوری های نوین همچنان دیدگاه های خوشبینانه و بدبینانه نسبت به فناوری وجود دارد و تداوم یافته است. از همین رو، نظریه و رهیافت ها نسبت به فناوری های نوین نیز گاه جنبه قطبی پیدا کرده اند؛ هریک با مبانی نظری، فلسفی و انسان شناختی و ارزشی متفاوتی در مقابل هم قرار گرفته و ارزیابی های متفاوتی ارائه می کنند. یکی از مباحث و دیدگاه هایی که در قرن بیست و یکم پیرامون کارکردها و نتایج کاربرد فناوری های نوین مطرح شده این است که باید نوعی تجدید نظر در مورد چگونگی بررسی و ارزیابی فناوری های نوین صورت گیرد و از دوآلیسم خوش بینی و بدبینی فراتر رفت و رویکردی واقع گرایانه نسبت به نحوۀ عملکرد و پیامدهای فناورهای نوین در پیش گرفت. اما رویکرد نوینی که از سوی کسانی مانند کلنر مطرح شده این است که باید رویکردی واقع گرایانه نسبت به فناوری داشته باشیم، و بطور همزمان نقاط ضعف و قوت فناوری ها را مد نظر قرار دهیم و به گونه ای تجربی به بررسی نتایج و پیامدهای فناوری های نوین بپردازیم و بطور تجربی عملاً نشان دهیم که در چه موارد و زمینه هایی فناوری های نوین باعث پیشرفت و ارتقای کیفیت زندگی بشر شده و می تواند زمینه و بستر مناسبی برای رشد و شکوفایی مادی و معنوی زندگی انسان فراهم آورد. افزون بر آن با شناخت واقع گرایانه ای که از فناوری هایی بدست می آید می توان به عملیاتی کردن راه های استفاده مطلوب و در جهت ارتقا و شکوفایی منش و شخصیت و ابعاد مختلف انسان پرداخت و دنیایی بهتر و عادلانه تر و با آسیب های زیست محیطی کمتر و روابط انسانی بهتری را شاهد بود.

علم نوین پیچیدگی در دهه 1970 به عنوان یک نهضت فکری ظهور کرد. هدف آن تغییر مبانی اندیشه علمی و فراتر رفتن از اندیشه تقلیل گرا و خطی بود. رهیافت پیچیدگی در پی آن است که هرگونه سیستمی را مورد تبیین قرار دهد. برتالنفی یکی از چهره‌های اصلی و بنیانگذار مبحث سیستم‌های پیچیده بود. او صورتبندی نظریه سیستم‌ها را تغییر داد. او معتقد بود سیستم‌های زنده برخلاف سیستم‌های مکانیکی ذاتا ًباز هستند. برتالنفی دیدگاه معرفت‌شناسی خود را چشم‌اندازگرایی می‌نامد؛ زیرا به نظری وی هیچ گونه شناختی نمی‌تواند همه واقعیت را درک نماید، بلکه تنها می‌تواند بخشی از واقعیت را در چارچوب مدل‌های کمابیش مناسب بازتاب دهد. دیدگاه برتالنفی به نوعی ضد تقلیل‌گرایی است که این، هم تقلیل‌گرایی مکانیستی و هم تقلیل‌گرایی حیات گرایانه را شامل می‌شود.

هدف این مقاله بررسی دیدگاه هربرت بلومر در بارة روش شناسی تحقیقات کیفی است. او یکی از اندیشمندان برجستة مکتب شیکاگوست که اصطلاح «تعامل‌گرایی نمادی» را ابداع کرده است. او از روش کیفی طبیعت‌گرایانه طرف‌داری می‌کند که واکنشی است در برابر سیطرة جامعه‌شناسی کارکردی- ساختاری و روش‌های کمّی در علوم اجتماعی. دیدگاه او سبب شد رویکردی تفسیری در علوم اجتماعی تقویت و گسترش یابد. در کانون آثار بلومر، نوع رابطة روش‌های علوم طبیعی و اجتماعی قرار دارد. او به نقد روش‌شناسی اثبات‌گرا و کاربرد تکنیک‌های کمّی در تحقیقات جامعه‌شناسی می‌پردازد. او روش‌های کمّی را روش می‌نامد و استدلال می‌کند که استفاده از تحلیل متغیر معمولاً، نقش اساسی فرایندهای تفسیری را در شکل‌گیری رفتار انسان نادیده می‌گیرد. سرانجام، انتقادات وارد بر دیدگاه بلومر نیز در این مقاله ارائه می‌شوند.

ﻧﻮﺷﺘﻪی ﭘﻴﺶ رو ﺷﺮح و ارزیابی ﺑﺨﺸﻰ از اﻓﻜﺎر ﻳﻮرﮔﻦ ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس، ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎس و ﻓﻴﻠﺴﻮف آﻟﻤﺎﻧﻰ، در ﺣﻴﻄﻪی ﻣﻌﺮفت‌شناسی اﺳﺖ که در متون فارسی به آن کمتر توجه شده است. یکی از اهداف پروژۀ تحقیقاتی او ﻧﺰدﻳﻚﻛﺮدن داﻧﺶ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻰ یا زﻳﺴﺖﺟﻬﺎن بوده و هدف این نوشتار نیز ارائۀ شرحی نظام‌مند از این کوشش هابرماس و تقابل‌های فکری وی با دیگر نحله‌های فلسفی-اجتماعی است. «علائق شبه‌استعلایی» یکی از مفاهیم کلیدی است که در این فرایند نقشی حیاتی دارد و دانش را از ساحت سوژۀ استعلایی به ساحت فرآیند تاریخی که از نیازهای عملی برخواسته مرتبط می‌کند. به‌ همین جهت، این نوشتار ﺑﻪ دﻧﺒﺎل روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻌﻨﺎ، کارکرد و رﻳﺸﻪﻫﺎی این مفهوم ﺑﻮده است. از این حیث، در ﺑﻴﻦ آﺛﺎر او دو ﻛﺘﺎب از ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﺮﻛﺰی ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ: داﻧﺶ و ﻋﻼﺋﻖ اﻧﺴﺎﻧﻰ و ﻧﻈﺮﻳﻪ‌ی ﻛﻨﺶ ارﺗﺒﺎﻃﻰ. یافته‌ها نشان می‌دهند که: 1-ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﻳﻰ که ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس در این کتاب در ﺻﺪد ﭘﺎﺳﺦ‌ﮔﻮﻳﻰ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ در واقع ﭘﺮﺳﺶﻫﺎی ﻛﺎنت ﻫﺴﺘﻨﺪ: «شرایط عام امکان شناخت». 2-علائق شبه‌استعلایی ریشه در زیست انسانی دارد که تحول اساسی در نظریه‌های انتقادی است. 3- معرفت‌شناسی هابرماس درصدد احیای ارزش‌های روشنگری و رهایی از سلطه است. 4- هابرماس از طریق صورت‌بندی علائق شناختی با سایر نحله‌های فکری وارد مناظره می‌شود ( فرا رفتن از مکتب فرانکفورت، نقد پست‌مدرنیسم و دیگر نحله‌های فلسفی).

پديدارشناسي رهيافتي است كه در حوزه دين‌پژوهي از اهميت فراواني برخوردار است. پديدارشناسي دين، ميان نگرش خشك و غيرهمدلانه پوزيتيويسم به دين و رهيافت الهياتي ارتباط برقرار مي‌كند و به شيوه‌اي غيرتحويل‌گرايانه به بررسي پديده‌هاي ديني مي‌پردازد. محقق در تجربه مؤمنان مشاركت مي‌كند تا به تجربه‌اي شبيه تجربه پيروان آن دست يابد. به هر روي، پديدارشناسي مي‌تواند به عنوان مكمل الهيات عمل كند. ويژگي بارز پديدارشناسي دين اين است كه براي دين، حقيقت خاص خود را قائل است و آن را به پديده‌هاي روان‌شناختي و اجتماعي فرو نمي‌كاهد. پديدارشناسي دين توجه عمده خود را به حقيقت و ويژگي‌هاي مشترك اديان معطوف مي‌دارد، بدين‌سان مي‌تواند به گفتگو و تقريب بين اديان كمك كند و در كنار الهيات به شناخت، اشاعه و گسترش دين ياري رساند.

زمینه: این مقاله نقش و اهمیت معیارهای اخلاقی را در تحقیقات علمی بررسی می کند. در دهه های اخیر که علم با اقتصاد پیوندهایی یافته، سبب نگرانی دانشمندان شده است. زیرا این پیوند ممکن است تحقیقات علمی را تابع منافع اقتصادی نماید. در واکنش به این نگرانی، مجامع علمی و دانشگاهها از بررسی و آموزش مسائل اخلاقی حمایت می کنند و در پی آن هستند که آموزشهای اخلاقی را در برنامه درسی و تحقیقاتی، هرچه بیشتر ادغام کنند. اکثر محققان علا قه مند به کشف حقیقت برای تاثیر دراصلاح و بهبود شرایط انسان و حفظ محیط طبیعی می باشند. با این حال، برخی از محققان ممکن است در پی کسب منافع اقتصادی و منزلت اجتماعی باشند. از این رو، برخی از عوامل می تواند در نتایج و کاربردهای تحقیقاتی مداخله کرده و باعث عدم اعتبار آن شوند. تحقیقاتی که از کمکهای مالی دولتی یا بخش خصوصی استفاده می کنند، ممکن است با فشارهای مالی و نهادی جهت تولید نتایج خاص روبرو شوند و همین امر ممکن است باعث نادیده گرفتن انسجام تحقیق از سوی محقق و بروز خطا و سوگیری شود و معیارهای اخلاقی و انسجام تحقیق نقض گردد.روش: در این پژوهش از روش اسنادی به عنوان یکی از روشهای مرسوم در تحقیقات علمی استفاده شده است. با توجه به هدف پژوهش متون و دیدگاه مرتبط، مورد بررسی قرار گرفت و داده ها و اطلاعاتی که در این زمینه فراهم آمد، مورد تحلیل قرار گرفت.نتیجه گیری: انجام تحقیقات علمی مستلزم صرف هزینه های مالی است. همین امر گاه سبب می شود که محققان با فشارهای مالی و نهادی جهت تولید نتایج خاص روبرو شوند، که باعث بروز خطا و سوگیری و نادیده گرفتن معیارهای اخلاقی در تحقیقات علمی می شود. از این رو، هر یک از رشته های علمی قواعد اخلاقی را برای جلوگیری از بروز چنین مشکلاتی ارائه کرده اند.

از قرن هفده مناظره شدیدی در این‌باره صورت گرفته که مطالعه جامعه انسانی با شیوه‌های علوم طبیعی و با استفاده از روش اثبات‌گرایانه درست نیست. از دیدگاه ویکو، ویژگی اصلی جامعه آن است که نظام معانی آن به گونه‌ای جمعی ایجاد گردیده است. وی روش تفسیری را در مقابل روش‌های علوم طبیعی ارائه می‌کرد. از دیگر پیشگامان رویکرد تفسیری، دیلتای است. به نظر او، اموری مانند ذهن، طبیعت و فرهنگ اموری ذاتاً متفاوت هستند. در حالی که اثبات‌گرایی می‌کوشد تا به کنترل فنی بر پدیده‌ها دست یابد، دیدگاه تفسیری علاقه‌مند به درک این است که چگونه کنش‌ها به طور متقابل معنی‌دار می‌گردند. در دورة کنونی روش‌های تحقیق کیفی در رشته‌های علوم اجتماعی به صورت فزاینده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. سابقه تحقیقات کیفی به کار مکتب شیکاگو در دهه 1920 و 1930 باز می‌گردد. تحقیق کیفی به تولید یافته‌هایی می‌پردازد که از طریق روش‌های آماری یا سایر روش‌های کمّی قابل دسترسی نیست. محققان کیفی علاقه‌مند به مسئله معنا هستند. اینگونه تحقیق مبتنی بر رویکرد تفسیری است؛ اینکه افراد چگونه به زندگی، تجربیات و ساختارهای جهان اجتماعی معنا می‌دهند. تحقیق کیفی مستلزم کار میدانی است. از این‌رو، محقق مستقیماً با افراد مورد بررسی ارتباط برقرار کرده و عملاً در محیط حضور می‌یابد تا در محیط طبیعی به مشاهده و ثبت رفتار بپردازد.

تحقیق تجربی متضمن تعمیم‌پذیری است، اما تعمیم‌پذیری صرفاً به تعمیم‌های آماری محدود نمی‌شود. به هر روی، تعمیم‌پذیری گام نهایی در فرایند تحقیقات کمّی و کیفی است. در خصوص نوع و شیوة تعمیم‌پذیری در تحقیقات کیفی، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. یکی از رویکردها «تعمیم‌پذیری طبیعت‌گرایانه» است؛ فرایندی که طی آن تعمیم‌پذیری بر مبنای شباهت صورت می‌گیرد؛ شباهتی که با دیگر افراد، محیط‌ها، زمان‌ها و زمینه‌ها وجود دارد. یکی دیگر از انواع تعمیم‌پذیری که به تحقیقات کیفی مربوط می‌شود، تعمیم‌پذیری ارتباطی است. در این‌باره، سؤال این است که چه کسی تصمیم می‌گیرد که نتایج تحقیق قابل تعمیم می‌باشد. در ‌این زمینه، ممکن است محقق و خوانندة تحقیق با یکدیگر تعامل داشته باشند. نوع دیگری از تعمیم‌پذیری، که در اینجا بیشتر مورد تأکید است، «تعمیم‌پذیری متعادل» است. این تعمیم‌پذیری در مقابل «تعمیم‌پذیری تام» قرار دارد. ویلیامز معتقد است: این نوع تعمیم‌پذیری در تحقیقات کیفی بیشتر صورت می‌گیرد. ازاین‌رو، می‌توان گفت: این نوع تعمیم‌پذیری اجتناب‌ناپذیر است. داعیة تعمیم‌پذیری متعادل این است که آنچه در یک مکان یا زمان صادق است بر زمان و مکان دیگری هم صدق می‌کند. این نوع تعمیم‌پذیری در پی آن نیست که گزاره‌های جامعه‌شناختی را به یک دورة طولانی یا فرهنگ‌های دیگر تعمیم دهد. ازاین‌رو، محقق بر اساس موارد خاصی که موجود است، دست به استنتاج می‌زند تا ویژگی‌های جامعه بزرگ‌تر را درک نماید. از‌این‌رو، تعمیم‌دادن اجتناب‌ناپذیر، مطلوب و ممکن است.

هدف این مقاله بررسی دیدگاه هربرت بلومر درباره روش شناسی تحقیقات کیفی است. او یکی از اندیشمندان برجسته مکتب شیکاگوست که اصطلاح «تعامل گرایی نمادی» را ابداع کرده است. او از روش کیفی طبیعت گرایانه طرف داری می کند که واکنشی است در برابر سیطره جامعه شناسی کارکردی- ساختاری و روش های کمی در علوم اجتماعی. دیدگاه او سبب شد رویکردی تفسیری در علوم اجتماعی تقویت و گسترش یابد. در کانون آثار بلومر، نوع رابطه روش های علوم طبیعی و اجتماعی قرار دارد. او به نقد روش شناسی اثبات گرا و کاربرد تکنیک های کمی در تحقیقات جامعه شناسی می پردازد. او روش های کمی را روش می نامد و استدلال می کند که استفاده از تحلیل متغیر معمولا، نقش اساسی فرایندهای تفسیری را در شکل گیری رفتار انسان نادیده می گیرد. سرانجام، انتقادات وارد بر دیدگاه بلومر نیز در این مقاله ارائه می شوند.