جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی روش‌های مورد استفادۀ قرآن‌پژوهان غیر مسلمان یا به اصطلاح مستشرقانِ قرآن‌پژوه، از جدیدترین موضوعات درخور توجه در مطالعات قرآنی است. در این تحقیق تلاش شده تا برخی از مهم‌ترین روش‌های قرآن‌پژوهی مستشرقان، هرچند به صورت مختصر، کشف، تبیین و تحلیل شود. روش‌های قرآن‌پژوهی مستشرقان، ضمن تأثیرپذیری از پارادایم‌های فکری ـ علمیِ رایج در غرب و نقد کتاب مقدس، متنوع است که مهم‌ترین آن‌ها، یعنی روش نقد متنی و روش نقد ادبی، از زیر روش‌های نقد تاریخی به معنای عام آن، روش نقد پدیدارشناسانه و روش نقد تطبیقی مدّنظر این تحقیق است. برونداد آن نیز این بوده که این روش‌ها غالباً همان نگاه عهدینی را بدون توجه به تفاوت‌های ماهوی و زمینه‌ای قرآنِ وحیانی با متون عهدینِ تحریف‌شده، به قرآن کریم داشته‌اند و قرآن را به مثابۀ متنی بشری تلقی کرده و روش‌های سازگار با جهان‌بینی مادی و خاصِ متون بشری را بر آن تحمیل کرده‌اند.

در دوران معاصر، از سویی، شاهد انتشار انبوهی از دیدگاه‌ها و آرای مستشرقان درباره دین مبین اسلام و معارف متعالی قرآن کریم، در سرتاسر جهان هستیم و از سوی دیگر، ضرورت نقد و بررسی آنها و پاسخ‌گویی به شبهات طرح‌شده در این آثار، مورد اتفاق اندیشمندان متعهد مسلمان است. این رساله بر آن است که ضمن ارایه تعریف روشنی از جریان قرآن‌پژوهی مستشرقانِ ایالات متحده آمریکا، با تاکید بر پیدایش و سیر تطور، حوزه‌ها، رویکردها، مبانی و روش‌های قرآن‌پژوهیِ این حوزه، نخست موجبات شناسایی دقیق و صحیح آنها را فراهم ساخته و در مرحله بعد زمینه نقد و بررسی تفصیلی این جریان و پدیده را نیز مهیا سازد. به سخن دیگر، این رساله با استفاده از روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی، به دنبال توصیف، تحلیل و آسیب‌شناسیِ پدیده قرآن‌پژوهی در میان قرآن‌پژوهان غیرمسلمانِ ایالات متحده آمریکا است که چنین پژوهشی، در واقع، نخستین گام در این حوزه و تلاشی جدید در باب قرآن‌پژوهیِ حوزه جغرافیاییِ آمریکا، در عرصه بین‌المللی محسوب می‌شود. وجود جریان‌های گوناگون قرآن‌پژوهی در ایالات متحده، سبب توجه آنها به گستره وسیعی از موضوعات قرآنی شده که در این رساله، در سه حوزه کلیِ علوم قرآنی، معارف قرآنی و مباحث تفسیری تبیین شده است که البته هر یک از آنها دارای زیرشاخه‌هایی نیز هستند. این جریان‌ها ضمن تأثیرپذیری از پارادایم‌های فکری- علمیِ رایج در غرب، دارای رویکردهای متفاوتی در زمینه اسلام‌شناسی و قرآن‌پژوهی هستند که بحث تأثیرپذیری از این پارادایم‌ها در مبانی و روش‌های قرآن‌پژوهی مستشرقان نیز مشهود است. سه رویکرد اصلی مستشرقان به منابع اسلامی، به طور عام، و قرآن کریم، به طور خاص، مورد توجه این رساله بوده که عبارتند از: رویکرد توصیفی یا سنتی، رویکرد شک‌گرایانه و رویکرد انتقادی- علمی که این رویکرد سوم از آنِ جریانی میانه‌روست که نه دیدگاه اسلامی را کامل پذیراست و نه آن شکاکیت افراطیِ شک‌گرایان را می‌پذیرد و ظاهراً در حال حاضر رویکرد غالب محسوب می‌شود. مهم‌ترین مبانی قرآن‌پژوهیِ مستشرقان آمریکایی عبارتند از: عدم وحیانیت قرآن، عدم رسالت الهی پیامبر اکرم (ص)، اختصاص داشتن اسلام و قرآن به قومی خاص، عدم اعتبار روایت اسلامی درباره تاریخ اسلام و قرآن و .... روش‌های اصلی و فراگیرِ قرآن‌پژوهیِ مستشرقان آمریکایی نیز عبارتند از: روش نقد تاریخی که در حوزه نقد عهدینی رشد کرده و گستره وسیعی از نقدها مانند نقد متنی، نقد شکلی، نقد زبان‌شناختی، نقد ادبی را شامل می‌شود؛ روش پدیدارشناسی؛ و روش تطبیق و مقایسه که کاربست این روش‌ها در میان قرآن‌پژوهان آمریکایی منتج به خلق آثار مهمی شده است. از مهم‌ترین نتایج و دست‌آوردهای علمی رساله حاضر این است که مستشرقان با مسلّم انگاشتن درستیِ رویکردها و مبانیِ سازگار با جهان‌بینی مادی و سکولار خود، اقدام به اخذ روش‌هایی می‌کنند که در راستای تامین اهداف رویکردها و مبانی یادشده‌اند. به همین دلیل شاهد کاربست روش‌هایی در نقد منابع اسلامی، به ویژه قرآن کریم، هستیم که در فضایی مادی‌نگر، برای نقد سنت عهدینی، آزموده شده و درستیِ آنها نیز به مجامع علمیِ غرب قبولانده شده‌اند. در این رساله، رویکردها، مبانی و روش‌های قرآن‌پژوهی مستشرقان آمریکا، هرچند به‌طور کلی و به اختصار، مورد تبیین، تحلیل و بررسی قرار گرفته‌اند تا گامی نو در این حوزه و سرآغازی برای ورود دیگر پژوهش‌گران در این زمینه نیازمند توجه جدی باشد.

تبیین و تحلیل مبانی و پیش‌فرض‌های قرآن‌پژوهان غیرمسلمان، به‌ویژه قرآن‌پژوهان آمریکایی، از مهم‌ترین و ضروری‌ترین مباحث در حوزه مطالعات قرآنی است. کاوش پیرامون این مسئله که مبانی اصلی و ناگفته این مستشرقان در ورای آرای آنها نسبت به قرآن‌ کدام‌اند و نیز تحلیل آن مبانی، هرچند به‌صورت مختصر، موضوع تحقیق حاضر است که البته با تمرکز بر مستشرقان ایالات‌متحده آمریکا انجام یافته است. این تحقیق، با گذر از عناوینی مثل اقتباس قرآن از دیگر ادیان و فرهنگ‌ها، یا تأثیر از فرهنگ زمانه و مانند آن‌که عمدتاً به‌مثابه مصادر جایگزین از سوی مستشرقان ترویج شده‌اند، به بررسی مبانی اصلی و پنهان در ورای ذهن مستشرقان پرداخته است. در واقع، مهم‌ترین و اساسی‌ترین مبانی مستشرقان در اسلام‌شناسی به‌طور عام و مطالعات قرآنی، ‌به‌طور خاص، موارد ذیل است: وحیانی نبودن قرآن یا همان بشری بودن آن، عدم نبوت و رسالت پیامبر اکرمk، اسلام دین قومی خاص، عدم اعتبار روایت اسلامی درباره تاریخ اسلام و قرآن.