جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم «وحدت» یکی از مفاهیم انتزاعی، مبهم و بنیادی در حوزة عرفان و فلسفه است و استعاره عمده‌ترین و مهم‌ترین محملی است که شعرای عارف، از جمله بیدل دهلوی و مولانا، برای ملموس­کردن مفاهیم انتزاعیِ عرفانی همچون «وحدت» از آن بهره برده‌اند. در این پژوهش تلاش شده است تا بر اساس نظریة استعارة شناختی، مفهوم «وحدت» در مثنوی‌های این دو شاعر بزرگ (عرفان، طلسم حیرت، محیط اعظم، طور معرفت و مثنوی معنوی) بررسی و تحلیل شود و پس از شناخت انواع و کارکردهای شناختی استعاره‌ها، دیدگاه و اندیشة بیدل و مولانا از خلال آن­ها تبیین شود. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که مولانا بیشتر از استعاره‌های مربوط به امور طبیعی، در دسترس و مذهبی استفاده کرده‌است؛ اما بیدل از استعاره‌های مربوط به مصنوعات بشری بیشتر بهره برده‌ است. بر این اساس هدف اصلی مولانا مطابق با اغراض تعلیمی او از به‌کارگیری استعاره، بیشتر تفهیم «وحدت» به مخاطب است؛ اما بیدل در کنار آن به دنبال هنرنمایی و مضمون‌پردازی نیز بوده است. هر دو شاعر تحت تأثیر محیط جغرافیایی، شیوة زندگی و تجربیات زندگی خود تأکید بیشتری بر استفاده از برخی استعاره‌ها داشته‌اند.

وحدت از مفاهیم محوری در تفکر عرفانی است. مولانا برای تفهیم این مفهوم، همچون بسیاری از مفاهیم غامض عرفانی، از استعاره بهره برده است. در این پژوهش، استعاره‌های مولانا از مفهوم وحدت در مثنوی معنوی، براساس نظریۀ استعارۀ شناختی لیکاف و جانسون، بررسی و تحلیل شده است. هدف از این مقاله آن است که با تحلیل استعاره‌ها و تشخیص نوع و کارکرد شناختی آن‌ها، دیدگاه مولانا به این مفهوم، نحوۀ معرفی آن به مخاطب و عوامل مؤثر در انتخاب این استعاره‌ها را دریابیم. ابتدا نمونه‌های استعاره‌های وحدت را استخراج کردیم و بعد به تحلیل و توصیف آن پرداختیم. مولانا در مثنوی، از هفت کلان‌استعارۀ نور، انسان، عنصر طبیعی، شیء، مکان و ظرف، روییدنی‌ها و مفهوم انتزاعی استفاده کرده که اغلب استعاره‌ها از نوع هستی‌شناختی هستند. با این استعاره‌ها، تمام ویژگی‌ها و کارکردهای مفهوم وحدت، به‌نحوی‌که با اصل حفظ اسرار منافات نداشته باشد، برای مخاطب به تصویر کشیده شده است. عواملی مانند شغل خطابه و ارتباط با عموم مردم، سبک شاعری و محیط زندگی مولانا در گزینش استعاره‌هایی ساده، ملموس و عامیانه تأثیرگذار بوده است، اما دسته‌ای از استعاره‌ها هستند که تصویر ارائه‌شده از وحدت، در آن‌ها بسیار انتزاعی است و گویی برای محرمان و مخاطب خاص به‌کار رفته است، مانند «وحدت بی‌رنگی است»، «وحدت فکر است» و ... . در این استعاره‌ها، تصویری که برای معرفی مفهوم انتزاعی وحدت به‌کار رفته، خود انتزاعی است و نیاز به معرفی دارد.