جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خوانش حداکثری از نظریة دینی قانون طبیعی، دیدگاهی است که تبیین و کشف توصیه‌های اخلاقی دین را بدون رجوع به متون مقدس ممکن می‌داند. این خوانش بر دو اصل زیر استوار است: (1) کاربست قانون طبیعی به عنوان چارچوبی تبیینی برای توصیه‌های اخلاقی دین؛ و (2) تاکید بر توانایی خرد طبیعی در شناخت کامل قانون طبیعی. یکی از بحث‌انگیزترین ابعاد این نظریه بُعد معرفت شناختی آن و نقش خرد طبیعی در شناخت قانون طبیعی است. این مدعا که در پرتو خرد طبیعی می‌توان همة توصیه‌های اخلاقی خداوند را شناخت، با چالش‌هایی مواجه است که در این مقاله آنها را بررسی می‌کنیم. چهار مولفة بایستة این خوانش برای حل چالش‌های معرفت‌شناختی عبارتست از: (1) اعتبار الاهیاتی قانون طبیعی؛ (2) دلالت دینی مستقل از متن مقدس؛ (3) فراگیری در ساحت اخلاق هنجاری و اخلاق عملی؛ و (4) تقدم رتبی بر متن مقدس. در این نوشتار به طرح چالش‌های معرفت‌شناختیای میپردازیم که خوانش حداکثری از قانون طبیعی با آن روبروست و می‌کوشیم با تبیین چهار مولفة مذکور، چارچوبی را نشان ‌دهیم که در داخل آن خرد طبیعی می‌‌تواند به شناخت همة توصیه‌های اخلاقی خداوند دست یابد.

قانون طبیعی نظریه‌ای در عقل عملی است که در زمینه‌های عملی فلسفه و الاهیات از آن بحث می‌شود. نظریه الاهیاتی قانون طبیعی عهده‌دار تنقیح توصیه‌های اخلاقی خداوند است و دو خوانش حداقلی و حداکثری دارد. خوانش حداقلی توصیه‌های اخلاقی خداوند را بر پایه واقعیت‌هایی طبیعی و عینی «تبیین» می‌کند و «کشف» همه آن واقعیت‌ها یا قسمتی از آن‌ها را در گرو رجوع به منابع نقلی و تاریخی دین می‌داند. خوانش حداکثری بر آن است که افزون بر «تبیین»، «کشف» توصیه‌های اخلاقی خداوند نیز در چارچوب قانون طبیعی صورت می‌گیرد. نوشتار حاضر آثار علامه ملا نظرعلی طالقانی، فیلسوف، فقیه و اصولی شیعی، را بررسی می‌کند و پس از تنقیح مبانی الاهیاتی، انسان‌شناختی، معرفت‌شناختی و متافیزیکی، با بازآرایی اندیشه اخلاقی و الاهیاتی وی، نشان می‌دهد که نظریه طالقانی ذیل خوانش حداکثری از قانون طبیعی قرار می‌گیرد.

در تاریخ اندیشة اسلامی و مسیحی قانون طبیعی از مهم‌ترین نظریه‌هایی است که به توضیح سرشت اخلاق مورد توصیة دین پرداخته است. پروفسور فینیس (فیلسوف و متأله مسیحی) و علامه طالقانی (فیلسوف و متأله اسلامی) دو چهرة شناخته‌شده در فلسفه و الاهیات به شمار می‌روند. در این نوشتار با صرف نظر از محتوای اخلاقی نظریة این دو تفکر، به بررسی پیامدهای مترتب بر مبانی آنان می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که بازخوانی منطقی مبانی آنان از زاویة الاهیات، انسان‌شناسی، معرفت‌شناسی و متافیزیک، به خوانشی حداکثری از نظریة دینی قانون طبیعی منجر می‌شود؛ مقصود از خوانش حداکثری، خوانشی است که در کنار متافیزیک واقعگرایانه به نوعی «معرفت‌شناسی طبیعی» در اخلاق دینی قائل است، بدین معنا که افزون بر قول به عینی بودنِ هنجارهای اخلاق دینی، که از نظر این دو متفکر همان قانون طبیعی است، شناخت مفاد این هنجارها را نیز بدون مراجعه به متون مقدس و صرفاً در پرتو خردطبیعی ممکن می‌داند.