جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

طرحواره استعاره های مفهومی انفاق در قرآن برآنست با استفاده از استعاره های مفهومی زبانشناسی شناختی دیدگاه قرآن را در موضوع انفاق کشف کند. از روش های خداوند در قرآن جهت رساندن مقصود، استفاده از زبان تمثیل و استعاره است. بر اساس نظریه زبان شناسی معاصر؛ در استعاره‌‌ مفهومی همواره یک امر انتزاعی یا کمترشناخته شده، بر اساس یک امر انضمامی یا شناخته شده‌‌تر فهمیده‌‌ می‌شود. از جمله موضوعات قرآنی که در قالب استعاره معقول به محسوس بیان شده است، انفاق است. با توجه به جایگاه انفاق در قرآن، مسئله اصلی این مقاله تبیین طرح واره استعاره های مفهومی انفاق در قرآن است. با تأمل در آیات مربوطه، نتایج حاصل از انطباق حوزه های مقصد بر مبدأ عبارتند از: انفاق در راه خدا؛ تجارت با خدا و سرمایه گذاری پر سود و عاقلانه و سبب رشد معنوی انسان انفاق ریایی؛ عملی نامعقول با اثری معکوس، همراه خسران و سرمایه گذاری در حباب اقتصادی و مانع رشد معنوی انفاق خالصانه؛ زمینه ساز بهره مندی دائمی فرد و اجتماع از ثمرات انفاق و سبب رشد معنوی و تثبیت نفس و امنیت روحی انفاق ریایی با منت و اذیت ؛ موجب حبط عمل و حسرت فراوان و محرومیت قلب ریاکار از رشد معنوی

معناشناسیِ شناختیِ قلب تحلیل مفهوم سازی‌های قرآن در مورد قلب است که بر اساس نمابرداری واژگانی و ساختاری آغاز می‌شود. نمابرداری واژگانی در ابعاد «استعاره مفهومی، ریخت شناختی، بسامدی و ارتباطی» سامان می‌یابد که به کشف مفهوم سازی قرآن در هستی شناسی قلب کمک می‌کند. قلب به عنوان اساسی‌ترین مفهوم در بعد فرا بدنی انسان است که اگر بعد فرابدنی انسان را به عنوان یک مقوله مستقل در نظر بگیریم، قلب به عنوان پیش نمونه این مقوله خواهد بود؛ زیرا تمام ویژگی‌های پیش نمونه در آن وجود دارد. بسامد بالای قلب، کارکردهای فراوان قلب، وجود تصویر نسبتا روشن از آن و از همه مهمتر ارتباطات قلب، آن را هم به عنوان نمونه اولیه و هم نمونه اعلا قرار می‌دهد. قلب یک امر انتزاعی در وجود انسان نیست، بلکه یک هستی در بعد فرابدنی انسان است که دارای دو جنبه است از یک سو قلب به عنوان یک عامل فعال و مختار است که حیات و ممات این بعد فرا بدنی به آن بستگی دارد. عاطفه، ایمان و معرفت که نمود یک انسان به آنهاست در این بخش صورت می‌گیرد. تمام این موارد در تناظر با خدا شکل می‌گیرند و گویی قلب کارکردی جز ارتباط با خدا ندارد. از سوی دیگر قلب تنها به صورت یک شئ بی جان است که در اثر عوامل دیگر متحول می‌گردد و خود نقشی در آن ندارد.اساسی‌ترین کارکرد قلب آن است که به عنوان قطب ارتباطی دو سویه انسان با خدا قرار گرفته است و سایر کارکردهای آن نیز در همین راستاست. این ارتباط علمی_عینی همواره در اثر عوامل بیرونی تحت تاثیر است و دچار دگرگونی می‌شود. در این دگرگونی نقش اصلی را خدا ایفا می‌کند و این نشان دهنده ارتباط عینی خدا در ساحت فرابدنی انسان است. دگرگونی و تغییر در قلب همواره در یک زنجیره پیچیده است که نقطه آغازین آن به رفتار یا حالات انسان باز می‌گردد. ایمان و کفر گرچه فعل قلب انسان است اما در مقدمات آنها خدا دخالت مستقیم دارد. مخصوصا در فرایند کفر نقش خدا بسیار پیچیده است و عمل خدا متناظر با رفتار انسان شکل می‌گیرد. یعنی متناسب با رفتار انسان، خدا قلب را دچار «ختم، طبع، اکنه» می‌کند و بالاخره به این نکته می‌انجامد که قلب یا دچار نقیصه در دریافت و تولید معرفت می‌شود و یا از معارف انذار نمی‌پذیرد و هدایت نمی‌شود و در نهایت به هلاکت و عذاب دچار میگردد.

از جمله متکلمین قرن هفتم سید بن طاووس است، که در کنار شیخ طوسی، شیخ مفید و خواجه نصیر به عنوان یکی از شخصیت‌های تأثیر گذار در دانش کلام مطرح می‌باشد. و آثار متعددی در خصوص مباحث کلامی تألیف نموده است. آنچه که در آثار ایشان بسیار بارز است، توجه درخور به منابع نقلی است که برجسته‌ترین شاخصه استنباطی ایشان در پژوهش‌های کلامی است. و در روش شناسی کلامی سید بن طاووس در دانش کلام جایگاه ویژه‌ای دارد؛ این پژوهش درپی کشف روش-شناسی کلامی آثار سید بن طاووس است و تلاش می‌کند تا در محورهای استنباط، تبیین، تثبیت و تنظیم، پاسخ به شبهات و رد عقاید معارض پیش رود. به این معنا که برای استنباط آموزه‌های اعتقادی از چه روش‌هایی بهره‌مند شده‌اند. ودر دوره پر آشوب حیات خویش برای مقابله با شبهات و عقاید مخالف دین چگونه آموزه‌های استنباط شده را برای مخاطب ارائه نموده است. این امر یعنی کشف روش‌شناسی علمای دانش کلام یکی از ضروریات دانش کلام است و از جمله نکات با اهمیت، تأثیر اندیشه‌های سید بن طاووس بر سیر این دانش است که بسیار مشهود بوده . برای نمونه، تأثیر اندیشه‌های ایشان را می‌توان در آثار شهید اول، علامه مجلسی و علامه امینی مشاهده نمود. پیش فرض ما با توجه به آثار ایشان در خصوص نقل احادیث و بیان ادعیه از ائمه معصومین علیهم السلام آن است که ایشان هرگز از نقل چشم پوشی نکرده‌اند و نقل همواره محور استنباط مسائل اعتقادی نزد ایشان بوده است. این نقل است، که موجبات هدایت عقل انسان را فراهم می‌نماید. اما این به معنای کنار گذاشتن عقل و عدم حجیت آن در روش‌های عقلی نیست. عقل سلیم نزد ایشان از حجیت برخوردار بوده و از نگاه او وجود گنجینه فطری انسان و وجدانیات اوست که می تواند او را به سمت معرفت الهی رهنمون نماید. ایشان برای دفاع با توجه به اشرافی که بر منابع اهل سنت داشته‌اند با طرح سوالات متعدد و بیان احادیث از مسلمات آنان اقدام به تبیین، تنظیم، تثبیت، پاسخ به شبهات و رد عقاید معارض کرده اند. و البته برای تدوین روش‌شناسی کلامی جناب سید بن طاووس نیاز است، تا با مراجعه به آثار کلامی ایشان روش ایشان را در استنباط و دفاع کشف نمود.

طبع یکی از موانع کارکردهای قلب است که در آیات قرآن در کنار قلب به کار رفته است. طبع از یک سو به خدا و از سوی دیگر به رفتار انسان‌ها مرتبط است. با به‌کارگیری دستور زبان شناختی و نمابرداری شناختی جایگاه این مانع با دقت بیشتری روشن می‌شود و نسبت ارتباط آن با خدا و افعال انسان روشن می‏گردد. ضرورت این پژوهش در پرداختن به جایگاه معرفت شناختی و کلامی (مسئله اختیار و طبع الهی بر قلب) است. این پژوهش بر اساس الگوی نمابرداری شناختی از روشِ معناشناسی شناختی رابطه طبع قلب با پدیده‌های مرتبط را بررسی می‏کند. طبع به عنوان فعل خداست و به معنای عدم هدایت نیست؛ یعنی صرفاً جنبه عدمی ندارد، بلکه جنبه وجودی دارد و واقعاً خدا عمل طبع را انجام می‌دهد. طبع ارتباط مستقیم با اعمال کافرانه و منافقانه دارد و نتیجه طبع در این است که دریچه قلب در دریافت معارف وحیانی بسته می‌شود و از سوی دیگر نمی‌تواند از معارف دریافت‌شده وحیانی معرفت جدیدی تولید کند؛ اما کارکردهای دیگر قلب نقصانی نمی‌یابد و راه برای هدایت باز است.

وحی به عنوان واژه­ای معرفتی در قرآن با بسامد بالا به کار رفته است؛ لذا بهره­گیری از دانش­های زبانی جهت فهم معنای وحی ضروری است. معناشناسی شناختی از جمله دانش­هایی است که راه را برای کشف و تحلیل روابط درون‏متنی قرآن هموار می­نماید. برای کشف مفهوم قرآنی وحی از یکی از قواعد معناشناسی شناختی یعنی استعاره مفهومی مدد گرفته­ایم تا از رهگذر بررسی واژه وحی در قرآن به مفهوم­سازی الهی در‏این‏باره نائل آییم و از تحمیل انگاره­های غیرقرآنی جلوگیری گردد. قرآن برای بیان مفاهیم والای خویش مخاطب را از رهگذر امور مادی به تأمل در امور غیبی فرا می­خواند. در نگاه قرآنی، نبی مخاطب کلام الهی و وحی فرایندی است که طی آن خداوند با نبی ارتباط برقرار می‏کند و محتوایی ارسال می‎گردد. مفهوم دریافتی نبی عیناً همان محتوای ارسالی خداوند است و نبی طی فرایند وحی، نقشی انفعالی دارد. وحی تجلی کلام و تکلم الهی است. ویژگی مفهوم­سازی قرآنی، تأکید بر ارتباطی‏بودن فرایند وحی است که به کسب معرفت می­انجامد؛ لذا وحی در قرآن تلفیقی از جنبه ارتباطی و معرفتی است؛ ارتباطی که از سنخ ارتباط کلامی است. مفهوم­سازی خداوند از وحی غالباً از طریق الگوی گوینده- شنونده بیان شده است؛ بنابراین وحی سرشتی کلامی دارد.

مقاله حاضر به معناشناسی واژگانی تقوا و برخی مشتقات آن با استفاده از نظریه شبکه شعاعی اختصاص دارد. این نظریه که یکی از نظریات مهم در معناشناسی شناختی است، از نتایج مبحث مقوله بندی محسوب می گردد. با استفاده از نتایج این نظریه می توان به یکی از ابزارهای مؤثر معناشناسی شناختی برای تحلیل واژگانی معنا، تحلیل چند معنایی و توسیع معنایی در سیاق های مختلف دست یافت. طبق این نظریه، هر واژه دارای یک حالت مرکزی یا پیش نمونه ای است؛ اما واژه می تواند در سیاق های مختلف تو سعه معنایی پیدا کند که این توسعه معنایی در یک شبکه معنایی صورت می گیرد. از آنجا که واژه تقوا با ورود در فرهنگ دینی و قرآنی دچار تغییر و توسیع معنایی گردیده است، کاربرد این نظریه برای آن می تواند تغییرات معنایی آن را در قرآن تحلیل کرده، با نظر به معنای دقیق تری از واژه به مفهوم سازی دقیق آیات مرتبط با آن دست یابد.

سبک­شناسی متون، از جمله روش­هایی است که ما را به معنا و مفهوم‏سازی­های متکلم و جنبه­های زیبایی متون راهنمایی می­کند. پژوهش حاضر بر اساس معیارهای سبک‏شناسی­، به بررسی زیبایی‏های ادبی سوره ذاریات در سه سطح زبانی، ادبی و فکری پرداخته است. حاصل بررسی بدین صورت است که کلمات و صوت حاصل از آنها در جلب توجه مخاطب و خواننده تأثیر و ارتباط تنگانگی با معنای آیات دارد. آهنگ و ایقاع در جان شنونده واکنش بر می­انگیزد و در مخاطب اثر می­گذارد که از نمونه‏های آن می­توان به شروع سوره با ریتم کوبنده اشاره کرد که نوعی هشدار باش به شنونده است. در سطح صرفی و نحوی، کلمات مفرد، جمع، نکره و معرفه که در این سوره مشاهده شد، همگی دارای نکات دقیقی است و در معنای آیه یا در لایه­های معنایی تأثیر دارد. اگر در جمله­ای استفهام به کار رفته، در ورای آن، نکته­ای بلاغی و اسلوبی است و با هدف گوینده هماهنگ است. همچنین استفاده از ارائه­هایی چون ایغال، اسلوب حکیم و مجاز علاوه بر اینکه موجب شیوایی و تأثیرگذاری سوره شده، همگی در راستای هدف آیات است. در سطح فکری، با به‏تصویرکشیدن نعمت‏ها و عذاب‏ها به صورت محسوس و عینی، مخاطب را در فضای حس و لمس توصیفی قرار می‌دهد تا با وضوح و شفافیت آن را در ذهن تداعی کند که از جمله این موارد می­توان به تشبیه باد عذاب به نازایی و مفهوم حرکت به سوی خدا و عدم دلبستگی به دنیا را نام برد.

گام نخست برای دست­یابی به معارف قرآن کریم، شناخت دقیق معانی واژگان آن است. در سال‏های اخیر با رواج رویکرد معناشناسی در مطالعات قرآنی، شیوه­ای نو در این عرصه پدید آمده است. هدف این شیوه، اکتشاف معنایی است که در لایه­های متن نهفته شده است تا بتوان از طریق ساختار الفاظ قرآن، معنای دقیق و جامع واژه مورد نظر را استخراج نمود. از مشهورترین این روش­ها، روش ایزوتسو است. این مقاله با استفاده از روش ایشان و تکمیل آن در بخش‏های ارتباط آیات در محدوده سوره و در قرآن ‌کریم، نخست واژه «کَبَد» را از منظر لغوی و سپس معناشناسی بررسی و با استفاده از واژگانِ با معنای نزدیک، متضاد و موازنه ساختاری متن، در چند مرحله آن را تجزیه و تحلیل نموده و به این نتیجه رسیده است که مغایر مفهوم متداول واژه کَبَد، این واژه معنای منفی در بر ندارد و به محدودیت‌های عالم ماده و حکمت الهی در اختیار انسان اشاره دارد.

رابطه وحیانی خدا با بشر حقیقتی شهودی است که فقط برای کسی که آن را دریافت می‏کند معلوم است. تحقیق در این حقیقت شهودی برای ما، مستلزم مراجعه به مجموعه قراینی است که از آیات و روایات به دست می‏آید. تتبع حاضر می‏کوشد نشان دهد که نزدیک‏ترین معنا برای تکلیم الهی این است که «کلام الهی همان رابطه کلامی» است. این پژوهش برای توضیح این معنا، از روش معناشناسی شناختی بهره می‏جوید و تبیین خود را با تکیه بر دو الگوی ارتباطِ شناختی و استعاره مفهومی به انجام می‏رساند. الگوی ارتباط شناختی ویژگی‏های ارتباط کلامی را برای ما مشخص می‏کند و الگوی استعاره مفهومی راه ما را به معارف دینی که خصلتی استعاری دارند، باز می‏کند. ترسیم نگاشت بین قلمرو ارتباط کلامی با قلمرو تکلیم الهی به ما نشان می‏دهد که مشابهت‏های بسیاری را می‏توان بین این دو قلمرو کشف کرد و برای آن، مؤیدهایی از قرآن و روایات فراهم نمود. نتیجه این کاوش به سه اصل منجر می‏شود: نخست اینکه بین خدا و انسان رابطه کلامی وجود دارد؛ دوم آنکه این ارتباط حقیقی است و انتزاعی نیست و نهایتا آنکه رابطه کلامی خدا با بشر از جنس افعال گفتاری است.

دررویکردتفسیری علامه طباطبائی،شعوریکی از واژگان کلیدی است. شعور در بحث‌های معرفت‌شناختی عنوانی است که بر مجموعه ابزارهای شناختی فاعلش ناسا اطلاق می‌شود. این مقاله درراستای روشن‌ شدن دیدگاه تفسیری علامه در تبیین این مفهوم سامان یافته است. باکشف دیدگاه علامه در موضوعات معرفتی، می‌توان نظام معرفت‌شناختی ایشان را کشف کرد. برای این منظور،واژه«شعور» را به عنوان یکی از واژگان معرفتی انتخاب و دیدگاه تفسیری ایشان را تحلیل کردیم. دریک تقسیم‌بندی کلی شعور را می‌توان به شعور در انسان و شعور درغیرانسان تقسیم کرد. علامه طباطبائی در تفسیرالمیزان بیشتر به شعور انسانی پرداخته و جوانب گوناگون این نوع شعور مانند تعریف،انواع،ویژگی‌ها،آثارو مبدأ آن را بررسی کرده است.شعور انسانی عبارت است از:ادراک دقیقی که مبدأ آن قلب فرابدنی انسان است. علامه طباطبائی برای شعور انواع «فکری،فطری،باطنی، نفسی،متعقل و شعور به لذت‌های مادی» بر می‌شمارد. ایشان ویژگی‌هایی برای شعور بیان می‌کند؛مانند اینکه«دارای اصول،مبادی،ابزارو مناط، نشانه وجودی تو موجودیت است، ازنعمت‌های ظاهری و از افعال انسان است، شعور دچارانحطاط می‌شود».شعور در دیدگاه ایشان نقش بسیارمهمی دارد؛زیرا بطلان شعور برابر بامرگ و ابطالان سانیت است.درنظرعلامه،افزون بر انسان، موجودات دیگرمانند «فرشتگان، بهشت، جهنم،زمین و حیوانات»نیزاز نوعی شعور برخوردارند.