جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عبد اسم از جمله اصطلاحاتي است که در دستگاه عرفاني ابن‌عربي مطرح و به وسيلة برخي پيروانش تبيين شد. اين مفهوم به اين معناست که وقتي سالک در فناي صفاتي يا بقاي پس از آن، با اسمي از اسماي الهي متحد شد، در وجود او جز حقيقت اسم مزبور حقيقت ديگري يافت نمي‌شود و وجود او به تمام معنا تحت تدبير و ربوبيت آن اسم واقع مي‌شود. در چنين حالتي گفته مي‌شود او عبد آن اسم شده است. اين مسئله در دو دانش عرفان نظري و عملي قابل طرح است: در عرفان نظري ذيل بحث انسان کامل و نيز ذيل بحث مظاهر اسما‌ و در عرفان عملي ذيل ويژگي‌هاي سالک در سفر دوم از اسفار اربعة عرفاني. در عبوديت اسم، هم اسم الهي و هم عبد آن، هر کدام در ارتباط با يکديگر احکام و ويژگي‌هايي دارند: اسم الهي ضمن شکل دادن به باطن و حقيقت قلبي سالک، او را ربوبيت مي‌کند؛ عبد هم ضمن مظهريت براي آن اسم‌، مجراي فيضي براي آثار آن مي‌شود.

تجدد امثال عبارت است از آفرينش مدام اشيا که نتيجه آن ظهور و پيدايي صورتي مشابه و نابرابر با صورت قبلي در هر لحظه است؛ با اين توضيح که در اين فرايند جوهر عالم دچار تغيير و تبدل نمي‌شود. پرسش اساسي در مسئله تجدد امثال اين است که ملاک اتصال و اين هماني صور متبدل چيست؟ اگر همه صورت‌ها لحظه به لحظه در حال تبدل هستند، چه چيزي مي‌تواند اين صورت‌هاي مشابه را به هم وصل کند و عامل حفظ وحدت و شخصيت اين صورت‌ها باشد؟ برخي ثبات نفس رحماني را عامل اين هماني مي‌دانند. برخي ديگر عين ثابت را که آن هم نامتبدل است، باعث اين هماني در تجدد امثال مي‌دانند اما ديدگاه سوم جوهريت تنزل يافته از نفس رحماني در هر شيء را عامل اين هماني در تجدد امثال مي‌داند. در اين نوشتار پس از بررسي و تحليل هر سه نظريه، ديدگاه سوم پذيرفته مي‌شود.

---

انسان با داشتن دو بُعد جسمانی و روحانی، که برآمده از نحوة تکوین برزخی اوست، از احکام مترتب بر هریک از عوالم روحانی و عالم اجسام برخوردار است. ترکیبِ عناصر، یکی از احکام عالم اجسام است. وجود عنصر هیولانی در مزاج، بستر سیر انسان به سوی کمال را فراهم کرده است. به هر میزان اجزای تشکیل دهندة انسان از تعادل بیشتری برخوردار باشند، کمال وجودی او بیشتر است. انسان در میان موجودات، از اعتدال مزاج بیشتری برخوردار است. در میان افراد انسانی نیز انسان کامل دارای اعدل مزاج هاست. نحوة هستی او در مراحل تنزلات در قوس نزول، در این اعتدال مزاج تأثیر بسزا دارد؛ زیرا سیر او در عالم عناصر، تا تشکیل بدن عنصری، گرفتار تعویقات و توقفات نبوده به اصطلاح احدی السیر است. آنچه وجود اعتدال مزاج در انسان کامل را ضروری می سازد آن است که تعدد نفوس انسانی و خساست و شرافت نفسِ انسان متأثر از شرافت و دنائت هیکل و بدن عنصری اوست که با تأمینِ قابلیت در جانب قابل، موجب تعدد نفوس گردیده است. تشکیل مزاج عنصری انسان کامل برگرفته از نورانیت او در عوالم بالاست. اعتدال در نشئة عنصری، نمونه ای از اعتدال در عالم امر است؛ زیرا در صقع ربوبی نیز به مظهر حَکم عادل نیاز است تا با عدالت میان اعیان ثابته حکم نماید و صاحب این مظهر حَکم، حقیقت محمدیه است. همچنین لازمة جمعیت در انسان کامل آن است که آثار تمام حقایق را به صورت متعادل، بدون غلبة هیچ اثری نسبت به اثر یا آثار دیگر، بروز دهد. برای عنصری انسان کامل نیز مشمول چنین قاعده ای بوده، مزاج عنصری انسان کامل را در بالاترین نقطه از اعتدال قرار می دهد.

مسئلة تجدّد امثال یکی از مسائل مهم عرفان نظری استکه درک دقیق آن جز از طریق شهود امکان پذیر نیست. این موضوع بیانگر خلقت عرفانی است. بر اساس تجدّد امثال،مظاهر خارجی انعدام ذاتی دارند و بیش از لحظه¬ای در متن وجود خارجی دوام نخواهند داشت و دایم جای خود را به مظهریکاملاً مشابه میدهند. به تعبیر دیگر، درتجدّد امثال، موجوداتدایم در حال آفرینشند وهر موجودی در هر لحظه، جایگزین موجودی مشابه اما غیریکسان در لحظه قبل میشود. طبق این دیدگاه، آنچه را دوران بقاییک موجود میپنداریم در واقع، مجموعه¬ای است بیشمار از آفرینش های متوالی و البته متکامل. از نتایج این نظریه، میتوان به وجود تکامل در نشآت گوناگون عالم و نیز نفی هرگونه تجلّی اعدامی(در مقابل تجلّی ایجادی) اشاره کرد.