جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شیخ احمد احسائی به عنوان مهمترین شخصیت­ فرقه شیخیه، بر این باور بود که ائمه(ع) انجام دهنده همه امور عالم از جمله آفریدن مخلوقات و روزی دادن به آنها در نظام آفرینش‌اند و امامان، علت فاعلی حقیقی همه چیز در هستی‎ به حساب می‎آیند که تبیین این دیدگاه احسائی و نقد و بررسی ادله او، مسئله این تحقیق بوده و به روش تحلیلی و انتقادی به این موضوع پرداخته شده است؛ از این‎رو پس از تبیین دیدگاه احسائی و تحلیل نظریه او در علت فاعلی دانستن ائمه(ع) مبانی، مؤیّدات و ادله مورد استناد او نیز، مورد بررسی قرار گرفت و آشکار شد که شیخ احمد احسائی به روایاتی تمسک کرده که نظریه او را اثبات نمی‏ کنند و از طرفی اینکه او امامان را انجام دهنده همه‌ امور عالم معرفی کرده و آنان را علت فاعلی حقیقی در آفرینش دانسته است، ریشه در عدم تحلیل صحیح احسائی از فاعلیت خداوند در نظام آفرینش و اشکالات او در این زمینه دارد.

این نوشتار به بررسی مقاله «غلوّ» در دانشنامه قرآن: یک دایرة‌‌المعارف، ویراسته پروفسور الیور لیمن می‌پردازد. خانم دکتر اسما افسرالدین از اعضای هیئت تحریریه این دایرۀالمعارف، آن را نگاشته است؛ اما با تحلیل و ارزیابی این مقاله می‌توان آن را تلاشی ناقص در جهت تبیین موضوع غلو در قرآن دانست. این مقاله از حیث ساختاری و محتوایی دارای نقصان‌های زیادی است. تعریف ناقصی از غلوّ ارائه کرده، به انواع غلو، علل پیدایش و مصادیق و نشانه‏های آن نپرداخته، کاربردهای واژه غلوّ در قرآن را بررسی نکرده و در مورد آیات مربوط به این موضوع و بررسی مصادیق غلو در قرآن که رسالت اصلی این مقاله بوده، کار علمی خاصی انجام نداده است. از طرفی مطالب بیان شده در این مدخل نسبتاً کوتاه، نقدهای پژوهشی متعددی نیز دارد که تطبیق ناصواب در مصادیق غلو و تاریخ پیدایش آن، عدم توجه به آراء شیعیان و غلو پنداشتن مقامات ائمه (ع)، غلو دانستن رجعت و تکرار تهمت‌های مخالفان شیعه ازجمله آن‌هاست.

«سید کاظم رشتی»، به عنوان مهم‌ترین شخصیت در میان رهبران شیخیه (پس از شیخ احمد احسائی) و ترویج دهنده فرقه شیخیه، بر این باور بود که امامان؟عهم؟ علت فاعلی در نظام آفرینش و انجام دهنده همه امور، از جمله آفریدن و روزی دادن در هستی‏اند. رشتی این دیدگاه خود را بر پایه آموزه‏ها و باورهای استادش احسائی بیان و برای مستندسازی آن تلاش کرده و برخی از دلایل نقلی را مؤیَد این نظریه دانسته است؛ ولی ارزیابی و بررسی این ادله نشان می‌دهد که مستندات او دارای اعتبار نیست و از منابع معتبر گرفته نشده‏اند و یا محتوای آن‏ها دیدگاه او را تأیید نمی‏کنند. محمدکریم خان کرمانی، دیگر رهبر شیخیه و شاگرد سیدکاظم رشتی نیز برای ترویج افکار شیخیه و استادان خود در تبیین دیدگاه علت فاعلی دانستن امام، مطالبی را در آثارش نگاشته است. کرمانی در اثبات این نظریه از دلایل روایی و عقلی بهره برده که با بررسی آن‏ها مشخص شده مستندات کرمانی نیز غیر قابل استناد است. بنابراین، ادله رشتی و کرمانی در علت فاعلی دانستن ائمه؟عهم؟ غیرمعتبر و لذا غیر قابل پذیرش است و در مواردی، زمینه‌ساز‏ ادعای غلو نسبت به رهبران شیخیه است.