جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفاهیم اخلاقی در فلسفه اخلاق، به مفاهیم ارزشی و مفاهیم الزامی تقسیم می‌شوند. مراد از مفاهیم الزامِ اخلاقی در این تحقیق، مفهوم «باید» و مفهوم «نباید» اخلاقی می‌‌باشد. این پژوهش در صدد است تا با روش توصیفی‌تحلیلی، مشخص نماید، چگونه و با چه اسلوبی می‌توان این دو مفهوم اخلاقی را از میان آیات قرآن استنباط و استخراج کرد. از آنجا که مفاهیم الزام اخلاقی پرکاربردترین مفاهیم اخلاقی در قرآن است و از سوی دیگر، بدون شناخت اسلوب‌هایِ بیانِ مفاهیم اخلاقی، شناخت و بهره‌مندی از آموزه‌های اخلاقی قرآن به شیوه علمی میسور نیست و از سوی سوم، با توجه به کمبود پژوهش‌هایِ ناظر به روش، ضروری است این مفاهیم بررسی شوند. در این کوشش، نشان داده شد، بایدهای اخلاقی قرآن را با چهار اسلوبِ «اوامر و طلب‌ها»، «تکالیف‌ و مسئولیت‌ها»، «توصیه‌ها و سفارش‌ها» و «تشویق‌ها و ترغیب‌ها» و نبایدهای اخلاقی قرآن را نیز با چهار شیوه «نواهی و منع‌ها»، «تهدیدها و هشدارها»، «توبیخ‌ها و سرزنش‌ها»، و «اظهار تعجب‌ها و اظهار پشیمانی‌ها» می‌توان به دست آورد.

هدف از این نوشتار، آسیب‌شناسی کتاب‌های نوشته شده در موضوع اخلاق قرآنی از منظر سازمان‌دهی و نظام‌مندسازی آن و ارائه مدلی جدید برای نظام اخلاقی قرآن است. بدین منظور، با توجه به ضرورت نظام‌مندسازی معارف اخلاقی قرآن و آسیب‌هایی که در این زمینه در کتاب‌های موجود دیده می‌شود، به روش توصیفی تحلیلی، برخی از مهم‌ترین کتاب‌های مرتبط با اخلاق قرآنی ارزیابی شده و نقدهایی به لحاظ شکلی و محتوایی صورت گرفته است. سپس با معرفی نظام اخلاقی قرآن در قالب یک نظام مخروطی و هرمی شکل، ساختاری نظام‌مند مشتمل بر مبانی اخلاق، اصول اخلاق و اهداف اخلاق پیشنهاد و امتیازات مدل پیشنهادی تشریح شده است.

هدف این پژوهش اولا‍ً بیان ادلة ضرورت طراحی نظام اخلاقی قرآن و ثانیاً پیشنهاد یک نظام جدید برای آموزه‌های اخلاقی قرآن در ساختاری نظام‌مند و جامع است. بدین منظور، با توجه به آثار و نتایج نظام‌مندی آیات اخلاقی قرآن، در این پژوهه با استفاده از روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، به ادلة هجده‌گانه برای اثبات ضرورت طراحی نظام اخلاقی قرآن استناد می‌شود. بر این اساس، از یک سو، صفات خدا و ویژگی‌های اسلام آورده می‌شود که مقتضی طراحی نظام اخلاقی است؛ و از سوی دیگر، تأثیرات و فوایدی ذکر می‌شود که در طراحی یک نظام اخلاقی برای خود قرآن، اخلاق، انسان و حیات فردی و اجتماعی او به بار می‌آید. طراحی یک نظام به معنای سیستم، کمبودهای پژوهشی در این زمینه را نیز جبران می‌کند. در ادامه با معرفی نظام‌های مختلفِ مبتنی بر نظامِ «لفظی»، «معنایی»، «صفات»، «روابط» و «مراحل» اخلاق و نیز نظام مبتنی بر «سیستم» ـ که هر کدام به شکلی به نظام‌مند کردن آموزه‌های اخلاقی پرداخته‌اند ـ مدلی جدید و کلان‌نگر برای نظام اخلاقی قرآن پیشنهاد می‌شود. برآیند این تحقیق، ارائۀ یک ساختار هرمی‌شکل و چهاربعدی از نظام اخلاقی قرآن است.

البته بحث در ذات و صفات و افعال حق تعالی، در نهج البلاغه بسیار پردامنه و عمیق مطرح شده است ولی آنچه در این تحقیق مورد توجه واقع شده است، بحث درباره ذات حق تعالی می باشد، درباره صفات و افعال خداوند در نهج البلاغه، که بحث مبسوط تری را می طلبد، در این جا به طور مستقل بحثی به میان نیامده است. در اینجا کوشش شده است در حد توان و فهم و وقت خویش مباحثی را درباره اصلی وجود خدا و ادله اثبات خدا در دو بخش مطرح نماییم. در بخش اول، که دارای دو فصل است، به استدلال بر وجود خدا و حدود و شناخت او اشاره می شود، لذا در فصل اول به امکان و وجود استدلال بر اصل وجود خدا، پرداخته شده و بیان شده است که علی رغم دیدگاه بعضی که معقتدند در اسلام، برای اثبات وجود خدا، از استدلالهای برهانی و عقلی معهود، استفاده نشده است، در قرآن ونهج البلاغه چنین استدلالهایی وجود دارد گرچه به شکل صغرا و کبرای منطقی نباشد. در فصل دوم به حد توانایی انسان بر شناخت خدا و صفات او پرداخته شده است، و ضمن رد گرایشهای تشبیه افراطی و تنزیه تفریطی به دیدگاه امام علی (ع) که گرایش میانه در این مساله است، یعنی ((لاتشبیه و لا تعطیل بل امر بین الامرین)) اشاره شده است. در بخش دوم، که مجموعا هفت فصل را شامل می شود، به براهین و ادله اثبات وجود خدا از دیدگاه امام علی(ع) در نهج البلاغه پرداخته شده است.در فصل سوم، از طریق برهان حدوث، و شواهدی که در نهج البلاغه وجود دارد یا تقریرهای مختلف به اثبات خداوند ازلی و واجب الوجود پرداخته شده است. در سه فصل چهارم، پنجم و ششم، از راه درون و مطالعه در نفس و حالاتی که در نفس برای انسان از فسخ و نقض نیت ها حاصل می شود، پی به وجود خدا برده شده است. لذا در فصل چهارم، از راه فطرت خداشناسی و اینکه هر انسان به مقتضایو ساختمان روحی خود خدا را می شناسد و شناخت خدا در سرشت و ذات او نهاده شده است، با چهار شاهد از نهج البلاغه و چهار گروه از آیات، یکی دیگر از راههای خداشناسی تبیین شده است. در فصل پنجم، از راه معرفت نفس و خودشناسی با ذکر شواهدی از قرآن و نهج البلاغه به دو طریق، یکی مطالعه در خلقت بدن و شگفتیهایی که در آفرینش انسان وجود دارد و دیگری مطالعه در روح و نفس مجرد و حدوث آن، به نزدیکترین راهها به سوی پروردگار اشاره شده است. در فصل ششم، به سه راه دیگر بر وجود و شناخت خداوند در کلام اختصاصی حضرت علی (ع) که از طریق مطالعه در حالات روحی و روانی انسان حاصل می شود، اشاره شده است؛ اول، از راه فسخ عزیمت ها و تصمیم هایی که انسان مصمم به انجام آنها بوده است. دوم: از راه باز شدن گره ها و رفع مشکلات روحی و روانی و اجتماعی در زندگی انسان و سوم: از راه نقض و به هم خوردن اراده ها و نیت ها، که همگی نشان از وجود نیرویی باقدرت و علم بی نهایت در ماورا اراده و قدرت انسان دارد. در فصل هفتم: برخلاف بقیه برهان ها و راههای اثبات وجود خدا، که از مقدمات غیر عقلی استفاده شده، به برهان امکان و وجوب پرداخته شده است و در آن با مقدمات عقلی، خداوند واجب الوجود اثبا گردیده است.

گزاره‌هاي اخلاقي قرآن را مي‌توان در قالب قضايا و جملاتي ارائه کرد که از موضوع و محمول تشکيل يافته‌اند. موضوع اين گزاره‌ها، شامل ابعادِ پنج‌گانه وجودي انسان، يعني بُعد معرفتي، عاطفي، ارادي، رفتاري و منش انسان است که هريک از اين ابعاد، مي‌توانند روابط چهارگانه‌اي را با خدا، خَلق، خود و خلقت داشته باشند. محمول اين گزاره‌ها نيز يکي از مفاهيم و احکام هفت‌گانۀ اخلاقي «خوب» و «بد»، «بايد» و «نبايد»، «درست» و «نادرست»، «وظيفه يا مسئوليت»، است. در قرآن، براي اين ابعاد پنج‌گانه و روابط چهارگانه، احکامي اخلاقي به شکل مثبت و منفي و با استفاده از يکي از مفاهيم هفت‌گانه اخلاقي ارائه شده است که با ترکيب آنها، مي‌توان گزاره‌هاي اخلاقي قرآن را در شکلي نظام مند سامان داد. در اين پژوهش با توجه به کمبود پژوهش‌هاي قرآني در زمينه نظام‌مندسازي گزاره‌هاي اخلاقي، کوشش شده است به روش توصيفي تحليلي، نخست اين گزاره‌ها، معرفي شوند و سپس، چگونگي نظام‌مندسازي آنها توضيح داده شود. برآيند اين نظام‌مندسازي، ارائه مدلي جديد و چهل وجهي از گزاره‌هاي اخلاقي است که مجموعه‌اي از نظام‌هاي خُرد و کلان را شامل مي‌شود.

در میان اعضای خانواده ارتباط های مختلفی مانند ارتباط عاطفی، حقوقی، فقهی و ... وجود دارد. یکی از انواع ارتباط ها میان مرد و زن در خانواده، رابطه اخلاقی میان آن دو است. این رابطه، گاهی از سوی مرد و گاهی از سوی زن مطرح می شود؛ هم چنان که رابطه اخلاقی ممکن است از منظر اثباتی و ذکر فضایل و باید ها بررسی شود و ممکن است از منظر سلبی و بیان رذایل و نباید ها. آنچه در این پژوهش کانون توجه بوده، بررسی رابطه اخلاقی و بیان بایسته های اخلاقی شوهر در رابطه با همسر از نگاه اسلام است. پرسش اصلی این است که سخن اسلام درباره سلوک اخلاقی شوهر با همسر چیست و چه باید ها و فضایلی را برای معاشرت مرد با همسر در روابط زناشویی مطرح می کند. در پاسخ به این پرسش و با بررسی برخی آیات و روایات، به شیوه توصیفی تحلیلی، به این نتیجه رسیده ایم که افزون بر غلبه نگاه اخلاقی دین به روابط مرد و زن و پیش بینی ضمانت های اجرایی لازم، از نظر قرآن، اصل محوری ای که مرد باید در روابط میان خود و همسرش مراعات کند، معاشرت نیکوست. روایات نیز افزون بر این که به طور کلی بر معاشرت نیکو با همسر تاکید کرده اند، مصادیقی از این معاشرت و سلوک اخلاقی را بیان داشته اند که در این پژوهش، ده مصداق از آن، در گفتار و رفتار اولیای دین ذکر شده است.