جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معنويت مدرن نظريه‌اي است که طي ساليان اخير توسط برخي از روشنفکران تجددگرا در مجامع علمي و دانشگاهي مطرح شده و در همين راستا به تضعيف و حتي انکار معنويت ديني پرداخته است. بر اساس اين رهيافت، امروزه انسان مدرن از جمع ميان عقلانيت و ديانت عاجز مانده و براي رهايي از اين وضعيت چاره‌اي جز اين ندارد که معنويتي همسو با لوازم و اقتضائات مدرنيته و برخاسته از «عقلانيت مدرن» اختيار کند. از اين نظرگاه، مهم‌ترين عاملي که سبب رويگرداني انسان مدرن از ديانت به معنويت مي‌شود، تعبدگرايي در دين است؛ زيرا عقلانيت مدرن با مشخصّة استدلال‌گرايي کاملاً در تضاد با مقولة تعّبد است. پژوهش حاضر به بررسي تطبيقي رابطه تعبد با عقلانيت در هر يک از رويکردهاي معنويت ديني و مدرن پرداخته است. نتايج اين تحقيق که با روش کتابخانه‌اي و شيوه توصيفي ـ تحليلي گرد آمده است، نشان مي‌دهد: اولاً تعبديات دين نه‌تنها با عقلانيت ناسازگار نيستند، بلکه بر اساس «ادلة ضرورت وحي و نبوت» مبتني بر دلايل عقلاني‌اند؛ ثانياً معنويت مدرن با تحليل ناقص و نادرست، تعبديات ديني را همچون تقليدهاي کورکورانه پنداشته و از‌ همين‌رو به انکار آنها پرداخته است. البته نظرية مزبور اشکالات و ابهامات جدي ديگري نيز داشته که در پژوهش حاضر مطرح شده است.

امروزه مسئله معنويت‌گرايي براي بشر اهميت شاياني پيدا کرده است. در اين زمينه ديدگاه‌هاي متعدد و گاه متضادي مطرح شده است که از جملۀ آنها نظريه معنويت مدرن است. مطابق با اين رويکرد، در اين روزگار معنويت ديني کارآمدي خود را براي بشر مدرن از دست داده، و او را بيشتر با رنج و سرگرداني مواجه ساخته است. لذا اين نظريه درصدد است، طرحي نو درانداخته و معنويتي متناسب با نياز انسان امروزي و در راستاي لوازم و اقتضائات مدرنيته ارائه دهد. پژوهش حاضر مي‌کوشد با بررسي تطبيقي ـ انتقادي رهيافت‌هاي معنويت ديني و مدرن از منظر «عقلانيتِ ايمان»، ميزان ارزش و اعتبار هر يک از اين دو رهيافت را نشان دهد. نتايجي که با روش کتابخانه‌اي و شيوۀ توصيفي ـ تحليلي گردآوري شده، گوياي آن است که معنويت ديني در اين رويارويي دست برتر و بالاتري دارد. معنويت مدرن با تمايز و تفکيک ايمان از معرفت و استدلال و به نحوي پذيرش ايمان ناواقع‌گروانه، راجع به حقانيت و دفاع منطقي از باورهاي ايماني بلکه باورهاي معنوي خود در برابر ديدگاه‌هاي مخالف با چالش جدي مواجه است. همچنين در اين پژوهش، اشکالات اساسي ديگري نيز بر اين نظريه وارد آمده است.

خداشناسی فطری ‌حضوری بیانگر آن است که شناخت خدا در سرشت هر انسانی نهادینه شده و با این موهبت، انسان قادر است رابطه‌اش را با خداوند شهود کند. در این زمینه، دو دیدگاه کاملاً متمایز از سوی اندیشمندان مسلمان مطرح شده است. تعداد بسیار زیادی از ایشان وجود این شناخت را پذیرفته و با دلایل گوناگون درصدد اثبات آن برآمده‌اند؛ اما در مقابل، عده‌ای از اندیشمندان معاصر از اساس، وجود آن را انکار می‌کنند. در پژوهش حاضر با روش کتابخانه‌ای و شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، دیدگاه‌ها و ادلۀ مدافعان و منکران با دقت مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است. نتیجۀ تحلیل و ارزیابی‌های صورت‌گرفته، نشان می‌دهد که هر انسانی تکویناً به خداوند معرفت فطری حضوری دارد. در این پژوهش همچنین نشان داده شده که نظریۀ وجود رابط صدرالمتألهین در تبیین عقلی این مسئله بسیار راهگشاست.

امروزه مقولۀ معنويت‌ براي بشر اهميت فراواني پيدا کرده است. بر همين اساس، ديدگاه‌هاي معنوي متعدد و گاه متضادي در ميان مکاتب فکري و فلسفي طرح شده است که يکي از آنها معنويت مدرن نام دارد. از اين منظر، امروزه بر اساس عقلانيت مدرن و همسو با تجددگرايي، بايد فهمي نوين از دين ارائه داد تا در پرتو آن، درد و رنج انسان کاهش يابد، و انسان به آرامش و رضايت باطن دست پيدا کند. از سوي ديگر، اين رويکرد معتقد است که معنويت ديني در تأمين غرض ياد‌شده ناکارآمد است. در پژوهش پيش‌رو تلاش شده است تا حد ممکن بررسي جامعي از ماهيت و ويژگي‌هاي عقلانيت در نظريۀ معنويت مدرن صورت گيرد. از رهگذار اين بررسي و پژوهش روشن مي‌شود که عقلانيت با مشخصۀ استدلال‌طلبي نه‌تنها مقتضي معنويت مدرن نيست، بلکه در تمايز و تباين با آن است.