جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علوم انسانی مجموعه دانش‌هایی است که به شناخت انسان و توصیف، تبیین و تفسیر پدیده‌های فردی و اجتماعی، جهت‌‌بخشی به افعال و انفعالات انسانی می‌پردازند. این علوم نقش شایان‌توجهی در سرنوشت فردی و اجتماعی انسان‌ها دارد. چون نسخه موجود از آن بر اساس مبانی غیرالهی شکل گرفته است، در رساندن انسان به سعادت، به‌ویژه در جوامع اسلامی کم‌توفیق بوده است، ازاین‌رو تولید علوم انسانی اسلامی به‌ویژه علوم انسانی قرآن‌بنیان، ضرورت می‌یابد. از شمار مسائل شایان تحقیق در این باب، اعتبار آن است. بررسی دیدگاه شخصیت‌های برجسته و مؤثر در این باب به پیشرفت این حوزه مطالعاتی و حل مسائل آن کمک می‌کند. علامه مصباح‌یزدیe در طول چهار دهه به تبیین مبانی علوم انسانی اسلامی و ارائه الگوی علمی برای تولید این علوم پرداخته است؛ ازاین‌رو ما این مسئله را از دیدگاه ایشان، به هدف هموارکردن راه تولید علوم انسانی اسلامی، به روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی می‌کنیم. حاصل تحقیق آن است که در دیدگاه ایشان قرآن کریم از ظرفیت لازم برای تولید علوم انسانی معتبر برخوردار است؛ زیرا وحی و منبع معرفتی معتبر، شناختار، واقع‌نما، هماهنگ در درون، جهانی و جاودانه است و معرفت‌های استنباط‌شده از قرآن در باب علوم علوم انسانی معتبر است. درنتیجه با روش درست نظریه‌پردازی قرآنی می‌توان در راستای استکمال جوامع انسانی، بنای مستحکمی از علوم انسانی بر اساس قرآن پایه‌گذاری کرد.

قرآن کریم، راهنمای الهی به سعادت و کمال است. بهره‌مندی از هدایت آن، استخراج نظر آن در مسائل گوناگون را می‌طلبد. برای دست‌یازیدن به نظر قرآن، باید تمام آیات مربوط به مسئلهٔ پژوهش را جمع‌آوری کرد و فهم مجموعی از آن‌ها داشت. در مواردی، میان آیات مربوط به مسئلهٔ تحقیق، تعارض اولیه احساس می‌شود که باید ضمن شناسایی نوع آن تعارض، درصدد رفع آن برآمد. این نوشتار، به‌روش توصیفی‌تحلیلی و با هدف کمک به نظریه‌پردازان قرآنی در این باب، گونه‌های تعارض میان آیات و راهکار‌های رفع آن‌ها را بررسی می‌کند. میان آیات قرآن، تعارض واقعی و رفع‌نشدنی وجود ندارد و اگر هنگام استخراج نظریهٔ قرآن کریم، میان برخی آیات جمع‌آوری‌شده تعارض احساس شد، با استفاده از راهکار‌های درست، یکی از آیات با قراین درونی یا بیرونی، تقویت و ترجیح می‌یابد. این راهکار‌ها عبارت‌اند از: تقدیم آیهٔ نص بر ظاهر، آیهٔ خاص بر عام، عام غیرقابل تخصیص بر آیهٔ قابل تخصیص، آیهٔ مقید بر مطلق، آیهٔ عام بر مطلق، تضییق یا توسعهٔ اعتباری موضوع یکی از آیات، تضییق حقیقی موضوع یکی از آیات با تعبد شرعی، متفاوت‌دانستن موضوع هریک از آیات در مواردی مانندِ متفاوت‌بودن معنای یک واژه در دو آیه، تفاوت مصداق یک مفهوم در دو آیه و وجود شرط خاص در هریک از آیات.

مسئلۀ اصالت، استقلال، تجرد و جاودانگي روح، ازجمله مسائل مهم انسان‌شناختي و محل نزاع در ميان بسياري از اديان الهي و مکاتب بشري است. اين پژوهش ديدگاه قرآن کريم را در حد وسع يک مقاله، با روش توصيفي ـ تحليلي مورد بررسي قرار داده است. در آيات بسياري هويت و حقيقت انسان، روح او معرفي شده که بعد از مرگ نيز بقاء استقلالي خواهد داشت. آيات توفي، آيات دال بر وجود عالم برزخ، آيات دال بر حيات مجدد عده‌اي از انسان‌ها، آيات نفخ روح در انسان، با صراحت به اين مطلب اشاره دارند. همچنين قرآن کريم روح انسان را غيرمادي و به اصطلاح مجرد مي‌داند. آياتي مانند آيات توفي، آيات دال بر حيات شهدا، آيات دال بر وجود عالم برزخ، آيات دال بر سير و رجوع الي‌الله، آيات دال بر ملاقات و قرابت با خدا، آيات مشاهده اعمال توسط پيامبر (ص) و مؤمنان، آيه ميثاق و... بر اين مطلب دلالت دارند. علاوه بر وجود تلازم بين تجرد روح و خلود آن، قرآن کريم در آيات بسياري بر مسئله جاودانگي و فناناپذيري روح اشاره دارد.

آنومی ازجمله مفاهیم کلان در آسیب‌های اجتماعی است که یکی از علل مهم شکل‌گیری این آسیب‌ها را تبیین می‌کند. آنومی به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن، فرد قطعیت‌های گذشته را ازبین‌رفته می‌یابد و وجدان جمعی توانایی پشتیبانی و راهنمایی اخلاقی او را از دست می‌دهد. شناخت عوامل آسیب‌های اجتماعی، نقش مهمی در پیشگیری و درمان آنها دارد. سئوالی که وجود دارد این است که آیا قرآن – به‌عنوان مهم‌ترین منبع معرفتی مسلمانان - به مفهوم آنومی در جامعه اسلامی توجه داشته است. هدف این تحقیق، آشکارکردن توجه قرآن به مفهوم آنومی است. آشکارکردن توجه قرآن به این مفهوم، مقدمه بحث از راهکارهای قرآن برای مقابله با این وضعیت است. روش تحقیق، تحلیل محتوای کیفی با رویکرد ترکیبی است. یافته‌ها نشان می‌دهد که عواملی که منجر به وضعیت آنومی در ابتدای حکومت اسلامی در مدینه شده‌اند عبارتند از: مرجعیت علمی اهل کتاب، القائات اهل کتاب، تغییر قبله و نومسلمانی. ازجمله آثار آنومی که در قرآن بازتاب یافته‌اند، عبارتند از: ضعیف‌شدن اعتبار باورها، ارزش‌ها، هنجارهای اسلامی، شکل‌گیری دلبستگی‌ها و آگاهی‌های دوگانه، سرگردانی افراد در انتخاب نظام‌های اعتقادی و ارزشی موجود و متزلزل‌شدن آنان در عمل‌کردن یا پایبندماندن به باورها، ارزش‌ها و هنجارهای اسلامی.

خداوند حکيم انسان را براي رسيدن به کمال و سعادت آفريده است. از شمار مسائلي که دربارة کمال انسان مطرح مي‌شود، عوامل مؤثر در آن است. يکي از عواملي که مي‌تواند در کمال انسان نقش ايفا کند صبر اوست. اين مقاله نقش ايجابي و بازدارندگي صبر در کمال رفتاري انسان را با هدف زمينه‌سازي نيل انسان‌ها به کمال بررسي مي‌کند. روش گردآوري اطلاعات، فيش‌برداري و پردازش آن به‌روش توصيفي و تحليل و تفسير موضوعي روشمند خواهد بود. حاصل تحقيق آن است که صبر در انسان موجب برخي از رفتارهاي کمالي وي مي‌شود. اين رفتارها عبارتند از: صلة ارحام، اقامۀ نماز، انفاق و اعتدال در آن، دفع خطاهاي خود و ديگران، تواضع، فروتني و رفتار مسالمت‌آميز با جاهلان، شب‌زنده‌داري، اجتناب از شرک، عدم ارتکاب زنا و پرهيز از امور باطل و بيهوده.

انسان به‌طور فطري موجودي کمال‌گراست. اين گرايش والا انسان را دائم در مسير حرکت و رشد قرار مي‌دهد. شناخت آخرين مرتبه کمال و محل تحقق آن نقش بسزايي در جهت‌دهي به رفتار و افعال انسان دارد. پژوهش پيش‌رو ديدگاه قرآن کريم درباره محل تحقق کمال نهايي انسان را به شيوه مطالعه کتابخانه‌اي و روش توصيفي ـ تحليلي و با رعايت ضوابط تفسير موضوعي بررسي کرده است. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد آيات وحي هر سه نشئه دنيا، برزخ و قيامت را محل وقوع کمال نهايي انسان مي‌داند که متناسب با ظرفيت وجودي هر عالم، مراتبي از کمال نهايي براي انسان به‌وقوع مي‌پيوندد. مطابق آيات وحي، در عالم دنيا به‌تبع انجام افعال اختياري، چنين کمالي محقق مي‌گردد. آياتي که از ارتزاق، هدايت و اصلاح در عالم برزخ سخن مي‌گويد بر تحقق کمال نهايي در عالم برزخ دلالت دارد و مؤيد به روايات متعدد نيز هست. قرآن کريم در آيات متعددي مسئله خروج بعضي انسان‌ها از جهنم، افاضه رحمت و مغفرت و تحيت در بهشت، تزکيه بهشتيان، درخواست اتمام نور و حرکت نوراني بهشتيان، تسبيح و تحميد آنان، شهود و ملاقات پروردگار و ارتزاق مؤمنان در بهشت را مطرح مي‌نمايد که مي‌توان براي اثبات تحقق کمال نهايي در عالم قيامت از آنها استفاده کرد.

اين مقاله با نظر به مراحل توليد علوم انساني، به دنبال بررسی نقش ارزش‌ها در این علوم از نگاه علامه طباطبائی است. بدین منظور با روش کتابخانه‌ای اطلاعات لازم از میان آثار علامه طباطبائی گردآوری و با روش تحلیلی بررسی گردیده است. پاسخ کلی به این پرسش از منظر علامه این است که هر مرحله‌ای از مراحل تحقیق علوم انسانی که با فعل اختياري انسان سروکار داشته باشد ارزش‌ها در آن مرحله تأثيرگذار خواهند بود. اما بررسی جزئی این مراحل نشان می‌دهد که ارزش‌ها در انتخاب مسئله تحقيق و تنوع‌بخشی به مسائل مورد تحقیق، تأثير دارند، گرچه این امر ضرورتاً موجب تفاوت در پاسخ‌ مسائل اين علوم نمي‌گردد. نقش اساسي ارزش‌ها در علوم انساني دستوري نمايان مي‌گردد و آن تعيين اهداف اين علوم و جهت‌دهي به شکل‌گيري مسائل اين علوم و گاه بيان پاسخ مسائل اين علوم است و اين تأثير امري اجتناب‌ناپذير است. اما در مرحله پاسخ‌گويي به مسائل علوم انساني توصيفي، وظیفه محقق تعهد به رعايت ضوابط علم و مبارزه با عوامل رواني مزاحم است.

کمال نهايي انسان را بايد به صورت تک‌بعدي نگريست يا با توجه به ابعاد گوناگون نفس انسان، بايد جنبه‌هاي گوناگوني برايش ترسيم نمود؟ مقاله حاضر با هدف پاسخ‌گويي به اين پرسش و به روش «توصيفي‌ ـ تحليلي»، در قالب تفسير موضوعي، به نتايج ذيل دست يافته است: کمال آدمي براساس ابعاد گوناگون نفس او داراي جنبه‌هاي متفاوتي است. انسان به لحاظ شناختي مي‌تواند به نقطه‌اي برسد که تعلّق خود به پروردگار و رحمت خاص او را به نحو حضوري درک ‌کند. برخورداري از نيرويي فوق مادي و خداگونه، کمال نهايي انسان در بُعد قدرت را محقق مي‌سازد. محبت انسان به خير و کمال مطلق (يعني: خداوند متعال) و نفرت از شرّ و مظاهر آن، بالاترين مرتبه‌ از کمال در بُعد محبت است. احساس رضايت و شادماني در نتيجه قرب به خداوند نيز مطلوب نهايي و غايتي است که انسان‌هاي کامل به آن دست مي‌يابند.

در روان‌شناسی، انواع شناخت، ازجمله شناخت‌ معنای زندگی و هدفمندی آن و خوش‌بینی، در تاب‌آوری مؤثرند. رسیدن به اهداف دینی و دستیابی به سعادت ابدی، در گرو صبر در همة امور است. تاب‌آوری و صبر دو روی یک سکه‌اند که با مفهومی متفاوت، اما مصداقی واحد به یکدیگر می‌رسند. هدف این مقاله، پاسخ به این پرسش است که شناخت‌های برآمده از ایمان به آخرت، چگونه در تاب‌آوری و صبر تأثیر می‌گذارند؟ روش‌ در گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و در پردازش، توصیفی ـ تحلیلی است. نتایج: 1. منطق «استرجاع» قرآن باعث صبر و تاب‌آوری می‌شود؛ 2. شناخت موضوع، زمینه‌ساز صبر و تاب‌آوری است؛ 3. شناخت ارزشمند‌تر بودن آخرت، باعث افزایش انگیزه و در نتیجه، تاب‌آوری بالاتر می‌شود؛ 4. تأکید قرآن بر حق بودن شناخت‌ها، تاب‌آوری درازمدت را تضمین می‌کند؛ 5. توجه دادن به نتایج مطلوب رفتارها، تاب‌آوری و صبر را تقویت می‌کند؛ 6. با الغای خصوصیت، تأثیرگذاری شناخت‌ها در اهداف کوتاه و بلندمدت زندگی نتیجه‌گیری می‌شود.

مسئله تحقیق: علوم انسانی مجموعه دانش‌هایی است که به شناخت انسان و توصیف، تبیین و تفسیر پدیده‌های فردی و اجتماعی، جهت‌ بخشی به افعال و انفعالات انسانی می‌پردازند. علوم انسانی موجود که براساس مبانی غیرالاهی شکل گرفته است و در رساندن انسان به سعادت، به‌ویژه در جوامع اسلامی کم توفیق بوده است؛ ازاین‌رو‌ تولید علوم انسانی اسلامی به ویژه علوم انسانی قرآن‌بنیان ضروری است. یکی از مسائل جدی در این‌باره ظرفیت زبانی قرآن برای این کار است؛ که این مسأله را به روش توصیفی - تحلیلی بررسی می‌کنیم. یافته های تحقیق نشان می‌دهد، اولاً‌، قرآن وحی خداوند بوده و هرآنچه بیان می‌کند، مطابق واقع است، یعنی گزاره‌های اخباری آن صادق است و گزاره‌های هنجاری آن مرتبط با سعادت انسانی است. ثانیاً،‌ نظریه حاصل از آن همگانی است. بنابر این قرآن این ظرفیت زبانی را دارد تا بتوان بر اساس آموزه‌های آن علوم انسانی تولید کرد.