جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دلیل‌های بسیاری برای اثبات وجود واجب‌الوجود در تاریخ دین، فلسفه و کلام اقامه شده‌‌ است؛ دلیل‌هایی که فارغ از موجه‌بودن یا نبودن، بسیاری را قانع کرده و منشأ باور به وجود خداوند در اذهان بسیاری از انسان‌ها شده ‌است. ابن‌سینا نیز از جمله فیلسوفانی است که راه‌های متعددی را برای اثبات وجود واجب‌الوجود پیموده است. از منظر ابن‌‌سینا «مصداق وجود و مصداق موجود»، «مصداق ممکن‌الوجود»، «مفهوم موجود» و «مفهوم واجب‌الوجود» مسیرهای چهارگانه‌ای هستند که به اثبات وجود واجب‌الوجود ختم می‌شوند. این مقاله با ارائۀ تقریری با وضوح حداکثری از این چهار گونه دلیل و تبیین وجوه تمایز بین آن‌ها نشان داده است که تنها در صورت چشم‌پوشی از پاره‌ای ویژگی‌ها در یک سلسلۀ نامتناهی، می‌توان به انتاج دو دلیلی که بر پایۀ «مصداق وجود و موجود» و «مفهوم موجود» استوار هستند اذعان کرد. با این حال و در هر صورت، دلیل‌هایی که بر پایۀ «مصداق ممکن‌الوجود» و «مفهوم واجب‌الوجود» تبیین می‌شوند از اثبات وجود برای واجب‌الوجود ناتوان هستند.

مسأله‌ی صدور کثرت از وحدت، ازجمله مباحث مهم و حیاتی و بحث‌برانگیز در میان فیلسوفان اسلامی است. ابن‌سینا با تمسک به قاعده‌ی الواحد سعی کرده است این مسأله را برهانی کند. در دیدگاه وی جهات و حیثیاتِ موجود در عقل اول، سبب ایجاد دو موجود دیگر یعنی عقل دوم و فلک اول می‌شود. وی در کلامی تفصیلی، به سه جهت در عقل اول قائل می‌شود که بر اساس آن، پس از ایجاد عقل دوم، جهت دوم نفس فلک و جهت سوم جرم فلک اول را محقق می‌شود. از منظر وی، وجود حیثیات و جهات گوناگون و مختلف در عقل اول، با قاعده‌ی الواحد منافاتی ندارد؛ زیرا این جهات و حیثیاتِ متعدد و متکثر، از لوازم مرتبه‌ی وجودیِ صادر اول هستند، نه آنکه واجب‌الوجود آن‌ها را حقیقتاً صادر کرده باشد. این مسأله در فیلسوفانِ پس از ابن‌سینا تأثیر بسزایی داشته است، به‌گونه‌ای که برخی اندیشمندان معتقدند طرز تبیین ابن‌سینا، با ابهام و اشکالات مختلفی مواجه است؛ ازجمله‌ی این اندیشمندان، غیاث‌الدین منصور دشتکی است. وی در کتاب الأمالی به ناتمام‌بودن این استدلال ابن‌سینا اشاره کرده است. نگارنده با روش تحلیلی- تطبیقی به بررسی این استدلال و کاوش در آن پرداخته است.