جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این کتاب مباحث کلیـدی اعجـاز و تحدی دنبال می‌شـود و به مهم‌ترین شبهات این دو حوزه پاسخ می‌گوید. ساختار این نوشتار با غلبه مباحث مرتبط با اعجاز قرآن کریم سامـان یافته است. در این کتاب اصـل معجـزه بودن قرآن که بر اسـاس تحدی و عدم هماوردی شکل می‌گیرد، تعقیب شده و شبهات و معارضات قدیـم و جدید به بوتـه نقد گذاشته شـده است. بازخوانی و تکمیل آرای گذشتـگان در مباحث گوناگون نظـری اعجـاز، جامعیت نسبی شبهات و نقد و بررسی مهم‌ترین معارضات از عمده نوآوری‌های مطرح شده در این کتاب است.

تفسیر زیبایی‌شناختی از رویکردهای به‌نسبت جدید در تفسیر قرآن است. این گونه تفسیری که در شش نوع گرایشی، روشی، درون‌سوره‌ای (ساختاری)، فراسوره‌ای، بین‌سوره‌ای و فراقرآنی تعقیب می‌شود، با نگاه توصیفی به تفاسیر بلاغی، با تفسیر بلاغی رابطه‌ عموم و خصوص مطلق، و با نگاه دانشی به آن، رابطه عموم و خصوص من وجه دارد. بیشتر تفاوت این دو گونه تفسیری افزون بر تفاوت از حیث مفهوم‌شناسی، از نگاه هرمنوتیکی و قصد گوینده و نیز از جهت قلمرو می‌باشد. از میان انواع یادشده تفسیر زیبایی‌شناختی، دو نوع گرایشی و درون‌سوره‌ای (ساختاری) مورد توجه مفسران و قرآن‌پژوهان قرار دارد، اما گونه‌های دیگر، به‌ویژه‌ انواع روشی و بین‌‌سوره‌ای، کمتر مورد توجه بوده و می‌توان آن دو را رویکردهای غایب در فرایند تفسیری غالب تفاسیر قلمداد کرد. نکته مهم در این حوزه مطالعاتی، حضور تفسیر زیبایی‌شناختی روشی در جایگاه قرینه تفسیری است که با تکیه بر آن، می‌توان به فهم صحیح از متن دست یافت و یا به نقد و بررسی احتمالات تفسیری روی آورد. مقاله حاضر می‌کوشد انواع تفاسیر زیبایی‌شناختی را تشریح کرده و نسبت آنها را با تفسیر بلاغی از ابعاد مختلف بررسی نماید.

زمان نزول یکی از قراین مهم تفسیری است که از گذشته‌های دور، جسته و گریخته مورد توجه مفسران بوده و در عصر حاضر با اقبال بیشتری روبه‌رو شده است. این قرینه (و نه مبنای) تفسیری را می‌‌توان از راه‌های متعددی به‌دست آورد و یکی از اصلی‌ترین راه‌های دستیابی به آن از دیدگاه شماری از مفسران، روایات ترتیب نزول است. روشن است اگر فهرستی که این روایات گزارش کرده‌اند دچار آسیب باشد، برداشت مفسرانی که با اتکای به آنها سراغ قرآن می‌‌روند، با خلل روبه‌رو خواهد بود. بنابراین، در گام نخست باید اعتبار و حجیت این روایات از جهات مختلف، ازجمله محتوا بررسی شود. نگارنده در این مقال می‌‌کوشد این روایات را از جهت محتوا به بوته نقد برده، با واکاوی محتوایی، اعتبار آنها را بسنجد و بدین منظور، بررسی چینش درون سوره‌ای و بین‌سوره‌ای برخی آیات، به‌ویژه آیات حجاب (به لحاظ شفافیت و استواری قراین موجود در آنها) را در دستور کار قرار می‌‌دهد. فرضیه نگارنده این است که چینش آیات درون برخی سوره‌ها با توجه به شأن نزول و موضوعات آنها و نیز قراین روشن آیات حجاب در دو سوره نور و احزاب با جایگاه سوره‌ها در فهرست نزولی همخوانی ندارد و بر عدم اعتبار فهرست‌های روایات ترتیب نزول سوره‌ها دلالت می‌‌کند.

یکی از موضوعات مطرح‌شده درباره دلایل اختلاف قرائات، مسئله اجتهاد است که تحت عنوان اجتهاد قاریان و صحابه مطرح می‌شود. بزرگانی مانند آیت‌الله خویی و آیت‌الله معرفت، مسئله اجتهاد در قرائت را بیان کرده‌اند. در این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی نگاشته شده است، دلایل موافقان و مخالفان بحث اجتهاد در مسئله اختلاف قرائات بررسی گردید. عمده دلیل موافقان، اعمال سلیقه صحابه و قاریان بوده که از موارد مهم در تأثیرگذاری اختلاف قرائات ذکر شده است؛ درحالی‌که مخالفان، قرائات را مستند به سماع و روایت دانسته و بیان داشته‌اند که اجتهاد در قرائت با اختیار در قراءت خلط شده است، ولی با مراجعه به تاریخ قرائات روشن می‌شود که اجتهاد در قرائت وجود داشته و این اجتهادها تنها از سوی افرادی اندک و ناشناخته که غالب مسلمانان به آن بی‌اعتنا باشند، صورت نگرفته است.

از نظرگاه مشهور مفسران، یکی از قراین پیوستة غیر لفظی و شناخته شده علم تفسیر،‌ قرینة زمان نزول است. بیشتر مفسران- به‏ویژه مفسران معاصر- به این قرینه توجه نشان داده و از آن در تفسیر برای نقد و بررسی روایات تفسیری، شأن نزول، تحدید و تعیین معانی واژگان، ترجیح آرای تفسیری، و... استفاده کرده و می‌کنند، لیکن برخی پژوهشگران- خودآگاه یا ناخودآگاه- با گسترش در کارکرد این قرینه،‌ ارزشی مبنایی برای آن در نظر گرفته‌اند. نکته چالشی این مطلب- با گذشت از منابع دسترسی به زمان نزول سور و آیات قرآن- تبیین مفهوم قرینه و مبنا و بررسی حجیت آن دو است. بررسی ادلة حجیت قرینه بودن زمان نزول و دامنه دلالت آن و نیز پایه استواری دیدگاه مبناگروان و نقد ادله آنها رویکرد مقالة پیش‌رو است. فرضیة نگارنده در این مقاله، حجیت قرینه بر پایه روایات و اصول عقلایی محاوره و عدم حجیت مبنا به دلیل فقدان دلیل است.

یکی از وجوه مهم اعجاز قرآن «اعجاز تشریعی» است. قرآن‌پژوهان در طول سالیانی دراز کوشیده‌اند این وجه را تبیین و چهره‌ای معقول و بعضاً برهانی و پذیرفتنی از آن ارائه کنند؛ لیکن عده­ای بر پایه برخی خلل وارد شده در مقدمات، دامنه و یا در گستره و کارکرد این استدلال‌ها و تبیین‌ها، با القای شبهاتی به رویارویی این وجه از وجوه اعجاز برخاسته‌اند. در این ‌بین نگارنده در این مقال بر پایه این باور که می‌توان اعجاز تشریعی را به مرحله تازه و میدان جدیدی وارد کرد که هم برخی شبهات مرتفع شود و هم بر کارکرد آن افزوده گردد، به تبیین تازه‌ای از این وجه اعجاز روی آورده است. دیدگاه نگارنده فضای جدیدی را می‌گشاید که می‌توان آن را مرحله کامل‌تری از اعجاز تشریعی قلمداد کرد. فرضیه پژوهش در این دیدگاه که با عنوان «اعجاز شبکه معارفی و تشریعی» ارائه شده، امکان ترسیم شبکه‌ای هماهنگ و جامع از معارف و تشریعات الهی است که فرازمانی، فرامکانی و ابدی بوده و همه ابعاد زندگی انسان را تا پایان حیات بشری به ‌صورت کلان تحت کنترل دارد و به تعبیری مدیریت می‌کند. تدوین و تشریع چنین شبکه‌ای از توان جن و انس خارج بوده و همین، وجه اعجاز آن را تشکیل می‌دهد.