جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ایران معاصر خاصه پس از انقلاب اسلامی با مسئله نسبت بین علم و دین روبه‌رو است. علمِ دینی و دینِ علمی علی‌رغم محتوای متفاوتْ فُرم یکسانی دارند. روایت «علم و دین» روایت سوم است که فرم متفاوتی دارد و آگاهانه می‌کوشد علم یا دین را زائده نکند، اما این روایت نیز به دلیل طبیعی‌کردن امر فرهنگی همچنان ایدئولوژیک باقی مانده است. با بهره‌گیری از روش تحلیل روایت، متن سه نماینده این شکل‌بندی‌ها در ایران پساانقلاب خوانده می‌شود. هدف از این متن‌خوانی روشمند، برملاکردن خصلت‌های ایدئولوژیک در این روایت‌ها است. داوری در باب اعتبار این روایت‌ها از این حیث دارای ضرورت است که روایت‌های بیشتر ایدئولوژیک از روایت‌های کمتر ایدئولوژیکْ تمیز داده شوند. نتیجه‌ای که از این مقاله حاصل می‌آید تلاشی جامعه‌شناختی در جهتِ ایدئولوژی‌زدایی از نسبتِ بین علم و دین است. دو اصل به‌ مثابه معیار داوری بدین شکل به وجود می‌آید که علم و دین زائده‌شدنی نیستند و درعین‌حال طبیعی‌شدنی هم نیستند.

بدون تردید واژه جهانی شدن از رایج ترین اصطلاحات قرن ما است. جهانی شدن به عنوان یک فرامفهوم، بسیاری از مفاهیم دیگر را به بازخوانی فراخوانده و در راستای بازساری آنها برآمده است. در عرصه دین نیز جهانی شدن سوالات متعدد جدیدی را ایجاد کرده و رویکردهای متفاوتی را برانگیخته است. هم زمان با جهانی شدن و توسعه ارتباطات بین فرهنگی و میان دینی، ما شاهد رشد حرکت های ناسیونالیستی ـ قومی و مذهبی همگام با افزایش نزاع های خشونت بار و جنگ های شهری هستیم. این تحولات جدید سیاسی و اجتماعی، تحولات دیگری را در عرصه بین الملل ایجاد کرده است و در نتیجه سوال اساسی این است که آیا جهانی شدن و بازگشت مجدد دین به عرصه های سیاسی و اجتماعی و بین المللی، چالش های جدیدی را ایجاد کرده است؟ این چالش ها کدامند؟ آیا چالش جدیدی بین جهانی شدن و دین همانند چالش دین و مدرنیته در قرن ١٨ و ١9 ایجاد خواهد شد. فرض اساسی ما در این تحقیق این است که جهانی شدن ضمن اینکه موجب توسعه ارتباطات میان فرهنگی و میان دینی خواهد شد چالش های جدیدی را نیز در درون کشورها و بین کشورها ایجاد خواهد کرد.

میان صورت‌بندی آرمانی هر دین و حضور عینی آن در میان مومنان و جامعه همیشه فاصله وجود داشته است. متولیان و مبلغان و نهادهای رسمی ادیان، رسالت خود را کاستن این فاصله و تقریب مومنان به تصویر آرمانی دین و سلوک ذیل آن معرفی می‌کنند. صرف‌نظر از مناقشات کلامی بر روی امکان‌های متصور برای دینداری یا هر نسبت دیگری که می‌توان میان دین و فرد در نظر گرفت، مطالعه‌ی دین از نظرگاه مومنان و شیوه‌هایی که پای دین به زندگی ایشان باز شده و حیات آن‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد، در شناسایی و آسیب‌شناسی مکانیزم‌ها و عوامل جامعه‌پذیری دینی یا دین‌گریزی از اهمیت بسیاری برخوردار است. در این پژوهش سعی شده است با استفاده از داده‌های حاصل از مصاحبه‌های عمیق با 19 نفر از دانشجویان دانشگاه‌های تهران و شریف، تجارب زیسته‌ی دینی ایشان موردبررسی قرار گیرد. به‌منظور دستیابی به دیدگاه‌های افراد، از روش‌های روایت‌پژوهی و پدیدارشناسی استفاده شده است. نتایج حاکی از آن‌اند که در میان دانشجویان موردمطالعه، چهار نوع کلی از ارتباط افراد با دین را می‌توان تشخیص داد. این روابط، ذیل چهار عنوان کلی منکران و لاادری‌ها و معترفان و کل‌گرایان مقید صورت‌بندی شده‌اند. افراد در هر کدام از این دسته‌ها، بسته به زمینه‌ی شکل‌گیری تجاربشان، استراتژی‌های متفاوتی را برای سامان‌دادن به زندگی عملی خویش اتخاذ می‌کنند. در نهایت، استراتژی‌های مختلف افراد ذیل عناوین «کناره‌گیری و خودآیینی» و «بی‌اعتنایی و التزام گزینشی» و «تحکیم و تقویت» و «خودآیینی مسئولیت‌گریز» و «بازتعریف دین در چارچوب عرف» و «بازتعریف دین در چارچوب تامین آرامش» صورت‌بندی و معرفی شده‌اند.

امروزه با جهانی شدن ارتباطات، موضوع هم‌زیستی فرهنگ‌ها و ادیان و تلاش برای کاهش خشونت بیش از پیش اهمیت یافته است. هم‌زیستی انسان‌ها، با هر عقیده و ملیت، و پرهیز از خشونت و جنگ یکی از نیازهای اساسی جهان امروز است. از این‌رو بررسی رابطه دین و هم‌زیستی، به خصوص دین اسلام که امروزه با افزایش قدرت گروه‌های سیاسی مذهبی بیشتر مورد توجه قرار گرفته، اهمیت بیشتری یافته است. بیشتر نظریه‌های کلاسیک در حوزه جامعه‌شناسی دین بر وجود رابطه بین دین و خشونت تأکید دارند، اما در دهه‌های اخیر با تحقیقات جدید، این پارادایم محل تردید واقع شده است. در این مقاله، نظریه‌های مختلف در حوزه دین و هم‌زیستی و تکثرگرایی به روش توصیفی و تبیینی بررسی، تحلیل و نقد شده است. در نهایت مدل مطلوب در هم‌زیستی ادیان از نظر اسلامی ‌یا به عبارتی برای جوامع اسلامی ‌پیشنهاد شده است.

توماس لمکه در کتاب «نقدی بر خرد سیاسی» به طرح و نقد و بررسي موضوعات مختلف در آثار فوکو پرداخته و در سه بخش اصلي طبيعت‌شناسي قدرت، طرز تفكر حكومت و سياست و اخلاق آنها را مورد بررسي قرار داده‌ است. اين اثر به بررسي «تحليل قدرتِ» ميشل ‌فوكو، فيلسوف و تاريخ‌پژوه فرانسوي مي‌پردازد. اين تحقيق نه فقط كاستي‌هاي نظری سوژه و نقص ساختار نظري مباحث تحقيقات گذشته‌ «فیزیک خُرد قدرت» را تصحيح مي‌كند، بلكه بيانگر حلقة رابطي ميان »تبارشناسي دولت مدرن» و «تبارشناسي سوژه‌گی مدرن» می‌باشد. اين تحقيق به سه فصل تقسيم شده ‌است: در فصل اول «فیزیک خُرد قدرت» و «تبارشناسي» تحليل‌ قدرت معرفي شده ‌است. فوكو از دهه شصت در پروژه ديرينه‌شناسي دانش به قوانين ساخت دروني گفتمان تمركز داشته و پرسش چگونگي تحول آن را به وسيلة عوامل سياسي، اجتماعي و اقتصادي به‌طور گسترده‌ و جداگانه بررسي كرده ‌است؛ بر اين اساس تحقيقات بعد از ورود به درس گفتارهايي در كالج فرانسه موضوع «نظام گفتمان» را بررسي كرده‌اند. رابطه جریان‌های قدرت و شکل‌های دانش در كانون توجهات نظري او قرار مي‌گيرند. در هر صورت فوكو در مراحل اولية تحليل قدرت، بيش از همه به شکل‌های قدرت توجه كرده‌ است از جمله ممانعت، اجبار، ظلم، ممنوعيت و غيره كه آنها را منفي توصيف كرده. فوكو كمبودهاي وجوه تحليلي را در چالش‌هاي سياسي و اجتماعي بعد از ماه‌ مي‌ 1968 شناخت. نظارت و مجازات ـ محصول دل مشغولي نظري او با سيستم مجازات ـ بر خصوصيت «فناوری» و «راهبردي» روابط قدرت تأكيد مي‌كند و طرح و رویکرد حقوقي و منفي قدرت را از طريق راه‌برد مثبتي جايگزين مي‌كند. موضوع ممتاز آنها يعني «فیزیک قدرت»، ساخت نظام‌ يافتة جسم افراد را شامل مي‌شود و مدل معرفي‌شده تشريحي آنها، جنگ‌ها، نبردها، كشتارها و تصرف‌ها را مي‌سازد. حُسن اين روش روشمند در اين است كه نقاط ضعف‌ روش‌هاي سنتي سياسي را مشخص مي‌كند كه سياست را قبل از هر چيز از منظر حقوقي مطرح مي‌كنند. با اين وصف، از اين شكل تحليل «جنگ‌جويانه» دو مسئله مهم نتیجه مي‌شود كه در نهايت به مسئله «فرضيه نيچه» منتهي مي‌شوند. پرسش اول به رابطه توضيح داده نشدة فیزیک خرد و كلان قدرت و نظام فردي و كنترل اجتماعي مي‌پردازد. دومين پرسش با درك تحليل‌يافته روابط ميان سوژه گی و قدرت سر و كار دارد. در‌حالي‌كه افراد بيش از همه تحت ديدگاه جهت‌گيري نظام‌يافته‌اي تحليل مي‌شوند، به نظر مي‌رسد براي آن‌ها امكان اساسي راه‌برد مقاومت هم مورد سؤال قرار ‌گيرد. در فصل دوم (طرز تفکر دولت) فکر و طرح حكومت به‌عنوان پاسخي به دو مسئله مطرح شده معرفي مي‌شود. در‌حالي‌ كه مفهوم «بيو ـ قدرت» زمينه تحليل درباره بُعد نظام جمعيت را مي‌گستراند كه به نظام ساختمان بدني افراد نزديك مي‌شود، مسئله حكومت يك قدم فراتر رفته و نه تنها زمينه تحليل را بزرگ مي‌كند، بلكه شكل فکر اصلی آن را نيز تغيير مي‌دهد؛ به اين ترتيب كه قدرت را هم در مدل حقوقي و هم در مدل راه‌بردي به مثابه «رهبري» تعريف مي‌كند. درعين‌ حال قدرت انضباطي امتيازات سياسي و نظري خود را از دست مي‌دهد: اين نوع قدرت، فناوری‌هاي حكومتي را رده‌بندي كرده و تنها شكلي از قدرت تحت نفوذ ديگران را مي‌سازد. فوكو با مبدأ قرار دادنِ مسئله حكومت در تحقيقات بعديِ خود، آن را به نحوي تغيير مي‌دهد كه بتواند تا حد ممكن در آن به مسائل سياسي ـ نظري طرح‌ريزي ‌شده پاسخ‌ دهد. او از طرفي «تبارشناسي‌ دولت‌مدرن» را بررسي مي‌كند كه در مركز آن، تحول عقلانيت سياسي مدرن مورد ملاحظه قرار مي‌گيرد و از طرف ديگر به كنكاش در امر «تبارشناسي ‌سوژه مدرن» می‌پردازد كه شرايط ساخت تجارب «غربي» از سوژه گی را دنبال مي‌كند و اينها همه در حالي است‌ كه اين تصميم، موضوع «تاريخ جنسيت» را مي‌سازد و در كانون درس‌گفتارهاي 79/1978 كالج فرانسه قرار دارد. فوكو ابتدا در درس‌گفتارهايش درباره «تبارشناسي دولت مدرن»، سياق تشكيل احتمالي عقل سياسي مدرنِ روحانيت مسيحي را بررسي مي‌كند. تز تاريخي او از اين قرار است كه از اوايل عصر جديد در ميان مسيحيت فنون رهبري، به دليل فرقه‌های مذهبي و تمركز سياسي، گسترش و تحول‌ يافته و دنيايي‌شدن را تجربه كرده‌اند. «عقلانيت دولت» و «پليس» طبق اين مدل تفسيرشده پاسخ‌هاي دقيقي را به سؤال مربوط به موضوع و اهداف حكومت داده‌اند. آنها عقلانيتي از حكومت را معرفي كردند كه ديگر كمتر از روي مذهب، بلكه حتي از روي سياست حكم ‌‌مي‌كند و صرفاً بر رشد توان دولت تكيه مي‌كند. بعد از فوكو جایز بودن اين سلطه سياسي در قرن هجدهم به‌طور فزايند‌ه‌اي مورد سؤال قرار گرفت. به جاي حكومت قديم كه دولت را از درون خود تشكيل مي‌داد، طرز تفكر دولت ليبرالي كه خِرَد سياسي را به رفتار اقتصادي ـ عقلاني افراد با حداكثر منافع موظف مي‌كرد، وارد صحنه شد. همراه با ظهور پرسش اجتماعي در قرن نوزدهم، عقلانيت ليبرال تغييرات مؤثر و عميقي را تجربه ‌كرد. تحقيقات دانشجويان و همكاران فوكو از جمله ژاك دُنسلو، فرانسوا اِوالد، جيوانا پروکاچي و روبِرت كَستِل نشان ‌مي‌دهند كه چگونه نگرش برنامه‌هاي ليبرال نظام اجتماعي بيشتر و بيشتر در طرح «جامعه امنيتي» جاي‌ مي‌گيرد كه خرد اقتصادي را از طريق عناصر «عقلانيت اجتماعي» تكميل مي‌کرد. موضوع آخرين قسمت از بخش دوم مطالعه فوكو از محققان نئوليبرال است. وي به‌ویژه در تحقيقات مكتب شيكاگو، از طريق نقد دولت اجتماعي، تلاشی را برای تحول عقلانيت حكومت جديدي مشاهده مي‌کند كه بر گسترش شكل اقتصادي جامعه تأكيد مي‌كند. در فصل سوم «سياست و علم اخلاق»، «تبارشناسي سوژه مدرنِ» فوكو، تحت منظر حكومت به مثابه رهبري خود، بررسي مي‌شود. در «تاريخ جنسيت» فوكو تفاوت اشكال‌ متفاوت سوژه‌گی را از يونان عهد باستان تا اوايل مسيحيت به مثابه تجربه اخلاقي جنسيت تحليل‌ مي‌كند. اما توجه روش‌شناختي و سياسي خود را بر ادعاي غيرنقادانه‌اي بر ایده فکر طرح اصلی «خود رهبري سنتي» تمركز نمي‌دهد، بلكه «علم اخلاق» را به‌عنوان «هدايتگر زندگي» تعريف مي‌كند. در واقع در كانون اين تحقيقات از يك طرف پرسش‌هايي بر طبق رابطه ميان سوژه گی و قدرت و از طرف ديگر بر طبق رابطه قدرت و حقيقت مطرح است. سرانجام فوكو موفق مي‌شود به وسيلة مفهوم حكومت مواردي از سوژه‌گی و ديدگاه‌هايي از مقاومت را به‌طور عمده و مشخص‌تر از تحقيقات قبلي‌اش درك كند. اين مهم، از طريق معرفي مفهوم جديدي از (فناوری خود، رويه‌های آزادي و غيره) و تمايز ميان قدرت و حاکمیت ميسر مي‌شود. از آن جايي که ويژگي تكنيك‌هاي رهبري مسيحي در به هم ‌پيوستن توليد و «حقيقت» قرار داشته است. بر اين ‌اساس«سياست حقيقتِ» فوكو عليه شكل‌هاي مدرن سوژه‌گی وارد صحنه مي‌شود كه بر پايه نگرش «سوژه‌گی حقيقي» بنا مي‌شوند. اين حركت انفصالي از طريق ويژگي روشمند «تاريخ حقيقت»، امكان‌پذير مي‌شود كه تاريخيت و (به این‌ترتيب ممکن و اختيار) هرگونه حقيقت ـ جبر جهانشمول و ضروري را نشان مي‌دهد و ما به فرمانبري بدون‌ وقفه از آنها دعوت شده‌ايم.

رساله حاضر در باره فرقه گرایی جدید در ایران است. توجه ویژه این نوشتار به معنویت‌گرایی جدید (New Spirituality) است. به لحاظ نظری بر نظریه «انفسی شدن» (Subjectivization) چارلز تیلور، متفکر کانادایی تکیه دارد. با استفاده از نظریه مزبور و تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف، موضوع مورد بررسی قرار گرفت. در این رساله به تحلیل نشانه‌های معنویت‌گرایی جدید پرداخته و داده‌ها از دو طریق بررسی منابع و اسناد موجود و مصاحبه عمیق با حاملان ایرانی این گفتمان جمع آوری شد.روش انتخاب نمونه برای مصاحبه روش زنجیره ای یا گلوله برفی بوده است.بررسی منابع موجود نشان داد که نظام معنایی «معنویت‌گرایی» به مثابه گفتمان بر اساس مضامین و نشانه‌هایی مانند محوریت خود و سفر از زندگی بر اساس انتظارات بیرونی به یک زندگی اصیل درونی، فردگرایی، نگرش کل‏نگرانه، التقاط و استفاده از روانشاسی و فرد‏گرایی استوار است. نتیجه‌ بررسی‌های تجربی، ثابت‏کرد که پیدایش گفتمان معنویت‏گرایی جدید، نشان از تعارض‌های درونی و ابهامی است که در حوزه‏ی معانی گفتمان دینی وجود دارد. این مسئله فرصت بالندگی و موقعیت مسلط گفتمان دینی را با چالش مواجه‏کرده ، زمینه را برای پیدایش گفتمان معنویت‌گرایی در ایران فراهم نموده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد این گفتمان مرحله پیدایش و قرار‌یابی را در ایران طی‏می‌کند و هنوز به شفافیت معنایی دست نیافته است و با موانعی جدی برای تبدیل شدن به یک گفتمان هژمونیک مواجه است

در این تحقیق به دنبال یافتن مدلی برای همبستگی اجتماعی و وحدت فرهنگی در ایران هستیم؛ الگویی که بر اساس آن تنوع قومی و فرهنگی به عنوان چالشی در برابر همبستگی ملی قرار نگیرد و به فرصتی برای غنای فرهنگی جامعه تبدیل گردد. ابتدا دیدگاه های اساسی مربوط به فرهنگ، قومیت و ملت مورد بررسی قرار می گیرد و آنگاه مفاهیم مربوط به سیاست های میان و درون فرهنگی و آثار اجتماعی و سیاسی آنها را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهیم؛ سیاست هایی که هر کدام در یک منطقه جغرافیای متولد شده اند و با حوادث تاریخی خاص آن جامعه پیوند خورده و مورد تجربه قرار گرفته اند. امکان تحقق هر کدام از سیاست های ارتباط فرهنگی در رابطه با اقوام مختلف موجود در ایران باید با توجه به همه ابعاد جغرافیایی، سیاسی، تاریخی و فرهنگی اجتماعی ایران باشد. از این رو، در این تحقیق سیاست های ارتباطات فرهنگی در خصوص ایران مورد ارزیابی قرار گرفته و مدل مناسبی (وحدت ساختاری و تکثر فرهنگی) ارایه شده است که موجب تقویت مفهوم ملت و یکپارچگی ملی و در عین حال تنوع و غنای فرهنگی می گردد.

متن کامل این مقاله به زبان انگلیسی می باشد، لطفا برای مشاهده متن کامل مقاله به بخش انگلیسی مراجعه فرمایید.لطفا برای مشاهده متن کامل این مقاله اینجا را کلیک کنید.