جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واژۀ «حُکم» سی بار در قرآن کریم به کار رفته است. باوجود کاربردهای پربسامد این واژه و سایر مشتقات آن در قرآن کریم که تفاوت‌های معنایی روشن یا مبهمی را در این متن مقدّس به نمایش می‌گذارد، لغت‌شناسان و صاحبان کتب وجوه و نظائر در عمل معانی کلّی و محدودی را برای آن گزارش کرده‌اند. این پژوهش سعی دارد علاوه بر پیجویی همزادهای این واژه در زبان‌های سامی، با توجه به هم‌نشین‌های این واژه و بافت کاربرد آن در قرآن کریم، برخی معانی را معرفی کند که لغت‌شناسان به آن توجه نکرده‌اند. براساس این، علاوه بر داوری که قطعی‌ترین و پرکاربردترین معنای این واژه در عربی قرآنی است، معانی توانایی داوریِ صحیح، فرمان و دستور، مسئولیت و مأموریت و احتمالاً فرمانروایی از معانی دیگر این واژه در قرآن کریم است. همچنین، کاربرد «حُکم» در معنای حکومت و فرمانروایی که در عربی کلاسیک و معاصر گسترش آن را شاهدیم، در قرآن کریم محدود و غیرقطعی به نظر می‌رسد و دالّ اصلی این معنا در قرآن کریم «مُلک» و مشتقات آن است.

یکی از ملاک‌هایی که در کتب تفسیری سده‌های نخست با نام مرجِّح خوانشی بر سایر خوانش‌ها ذکر شده، «قرائت عامّه» یا «قراءة الناس» است. برخی از قرآن‌پژوهان معاصر با اجتهادی خواندنِ قرائات مشهور، تنها روایت حفص از قرائت عاصم را معرِّف و منطبق بر قرائت عامّه می‌دانند. در این مقاله با پی‌جویی این اصطلاحات در کتب تفسیر سده‌های نخست و نیز بررسی قرائات گزارش‌شده در کتاب مَجاز القرآن ابوعبیده مَعْمَر بن مُثَنَّی که مهم‌ترین بازتاب فضای قرآن‌پژوهیِ قرن دوم است، به این نتیجه رسیده شد که اوّلاً مراد از «قرائت عامّه»، خوانشی است که عموم مردم و نه لزوماً ائمّة قرائات بدان می‌خواندند و ثانیاً این قرائت در برخی نمونه‌ها منطبق بر روایت حفص از قرائت عاصم نیست و ازاین‌لحاظ این قرائت مزیّتی بر سایر قرائات مشهور ندارد. ضمن آنکه می‌باید این مرجِّح (قرائت عامّه) را همچون مرجِّحات دیگر در هر حرفی از حروف اختلافِ‌برانگیز قرآن به صورت جداگانه بررسی کرد.

قرائت‌های مختلف قرآن از دیرباز یکی از مسائل مهمّ علوم قرآنی بوده است. اگرچه عموم اهل سنّت در توجیه تنوّع قرائت‌ها به احادیث نزول قرآن بر هفت حرف استناد کرده‌اند، نگره‌ای که در میان شیعیان به دیده قبول نگریسته شده آن است که قرآن بر یک حرف نازل شده و اختلاف خوانش‌ها امری بشری و ناشی از راویان است. برخی از دانشمندان امامی معاصر با تأکید بر این نگره و براساس خوانش مستقرّ امروزین در شرق جهان اسلام، روایت حفص از قرائت عاصم را همان قرائت رسول خدا (ص) دانسته‌اند. امّا این ادّعا به لحاظ تاریخی قابل اثبات نیست و روش علمی در برخورد با تنوّع خوانش‌های قرآن پذیرش فی الجمله آنها و سعی در ارائه ملاک‌هایی است که بتوان با آن خوانش اقرب به واقع را تعیین نمود. این روش در سنّت تفسیری معمول بوده و ما از همان ابتدا با ترجیح قرائتی بر قرائت‌های دیگر مواجه هستیم. ملاک‌هایی که در سنّت تفسیری به کار گرفته شده‌اند شامل موافقت بیشینه با رسم مصحف، اجماعات قرائی به خصوص قرائت عامّه، موافقت با قرائات منسوب به عبدالله بن مسعود و اُبَیّ بن کعب، دانش‌های زبانی عربی، روایات منقول از معصومین و صحابه، ترجیح مبتنی بر سیاق و ترجیح مبتنی بر فهم درایی بوده که از آیه مورد نظر ارائه می‌شده است.در این رساله ضمن بررسی میزان کارآیی هر یک از ملاک‌های فوق و ارائه نمونه‌هایی برای هر یک تلاش گردید از حوزه‌ها و نگره‌های دانش زبان‌شناسی در راستای توسعه ملاک‌های ترجیح قرائت کمک گرفته شود. ترجیح مبتنی بر پیوستگی سوره به مثابه یک متن واحد، ترجیح مبتنی بر هم‌نشینی واژگان در قرآن کریم و ترجیح سبک‌شناختی ملاک‌هایی بودند که در این راستا پیشنهاد و برای هر یک نمونه‌هایی ارائه گردید.در مجموع در این رساله 164 حرف از حروف قرائات مشهور مورد بررسی قرار گرفته و تلاش شده ظرفیت‌های بینا‌رشته‌ای در تفسیر قرآن کریم و ترجیح قرائی خصوصاً دانش‌های زبان‌شناسی متن و سبک‌شناسی معرّفی و به کار برده شود.