جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیان‌ناپذیری، از شاخصه‌های مهم زبان نمادین عرفان است و بیان اسرار شهودی و تجربیات عرفانی در ادبیات فارسی از طرق مختلف، به­ویژه از طریق قصه­های عرفانی منظوم صورت ­پذیرفته است. پرداختن به قصه­های عرفانی پس از قرن هفتم -که عرفان شکل و قوام یافته و اوج درخشش خود را پشت سر نهاده و مبانی نظری آن تدوین شده- اهمیت خاصی دارد. هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل محتوایی منتخب قصه­های منظوم عرفانی در شعر شعرای عارف­ و شاخص در قلمروی زمانی قرون هشتم تا یازدهم هجری است. سؤالات پژوهش حاضر عبارتند از: 1- آیا قصه­های عرفانی علاوه بر داشتن ویژگی­های مشترک با قصه­های کهن، دارای ویژگی­های منحصر و مختص به خود هستند؟ 2- آیا شاعران قرن هشتم تا قرن یازدهم در خلق قصه­های عرفانی، صرفاً مقلد شعرای پیش از خود بوده­اند یا در این زمینه مبتکر بوده­اند؟ این پژوهش از نوع کیفی است که با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از روش تحلیل محتوا و بهره­گیری از منابع کتابخانه­ای به انجام رسیده است. یافته‌ها نشان می­دهد که در این دوران، شاهد عمومی شدن عرفان و ورود عرفان ابن­عربی به عرفان خراسان هستیم و ارتزاق شاعران عارف این دوره از شعرای پیش از خود، آن‌ها را به مقلدان صرف بدل ننموده و با زاویه‌ و منظر شخصی و ابتکاری نسبت به اصطلاحات عرفانی، دامنه تعاریف آنها را توسیع نموده‌اند. در برخی موارد نیز، قصه‌ها، از شهودات و تجربیات عرفانی شاعر سرچشمه گرفته و ساخته و پرداخته شده‌اند. در برخی موارد اندک، قصه‌ها، دارای استدلال سست بوده و به­شکلی عامیانه بیان شده‌اند. به­کارگیری تمثیل عرفانی، سبک قصه در قصه و سمبل­های عرفانی با هدف عمومی نمودن عرفان، از دیگر مشخصات قصص عرفانی منظوم این دوران است. همچنین در این دوران در آثار برخی شاعران مانند: امیر خسرو، جامی، شیخ بهایی، وحشی و دیگران قصه­های مشترک و تکراری به­ندرت به­چشم می­خورد و این شاعران غالباً خود، نتیجه­ی داستان را در اثنای قصه بیان نکرده و نتیجه­گیری را به­عهده مخاطب می­گذارند، اما برخی شعرای دیگر مانند شیخ بهایی و در برخی موارد عماد فقیه بر خلاف این شاعران عمل کرده­اند.

فقر به عنوان یکی از مراحل سیر و سلوک نه­تنها در ادبیات، بلکه در حوزۀ عرفانی دارای اهمیت فراوانی است. سالک در این مقام با نفی ماسوی الله به فنای فی الله دست­می­یابد که نهایت عرفان است. این جستار با روش تحلیلی- تطبیقی دیدگاه دو عارف و شاعر برجستة قرن هشتم، خواجوی کرمانی و شاه نعمت‌الله ولی، را در رابطه با مفهوم فقر بررسی و مقایسه­کرده­است. یافته­های پژوهش نشان­می­دهد که دیدگاه هر دو شاعر به فقر دربردارندة فقر معنوی است که تعالی­دهنده روح انسانی به­سوی کمال و جایگاه بالایی نسبت به غنا دارد. با این تفاوت که خواجو در برخی ابیات که بسامد کمی دارد، فقر مادی را در نظر داشته­است. هم چنین وی در کاربرد معنای فقر از اصطلاحات دیگری همچون: گدایی، بینوایی استفاده­نموده، در حالی که شاه نعمت‌الله علاوه‌بر این واژگان، از واژة «درویشی» نیز بسیار استفاده­کرده­است. این نوع کاربرد فقر گویای تنوع زبان تصوف دو شاعر در بیان مقصود عرفانی خویش و دوگانگی مفهوم فقر است.