جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امر به معروف و نهی از منکر یکی از اصول مهم و بنیادی در اسلام محسوب می‌شود و در کمتر دیانتی تا بدین حد به این مقوله توجه شده است. اهمیت این اصل در زندگی بشر چنان است که بدون آن، بقا و موجودیت هر جامعه‌ای در معرض تهدید قرار خواهد گرفت. اهمیت این اصل، فقط از لحاظ اجتماعی نیست بلکه از لحاظ فردی نیز تأثیری شگرف در زندگی انسان دارد به طوری که نوع نگرش نسبت به این اصل می‌تواند تمامی افکار، اقوال و اعمال یک شخص را تحت تأثیر قرار دهد. شاید نوع نگرش نسبت به این اصل، بیش از هر جا در زندگی صوفیان تأثیرگذار بوده است. در میان نگرش‌های مختلف صوفیان نسبت به امر به معروف، به راحتی می‌توان چهار رویکرد را از هم متمایز کرد: رویکرد اول: متعلق به برخی از صوفیه، نظیر خواجه عبدالله انصاری و یا شیخ احمد جام و نیز شیخ ابواسحق کازرونی می‌شود که در امر به معروف، بسیار سختگیر و حتی خشن بوده‌اند. سختگیری این عده از صوفیه، بیشتر ناظر بر غلبه شریعت بر طریقت در سلوک آنها دارد و این منش، رویکرد عرفانی آنها محسوب نمی‌شود. به عبارتی، صوفیانی که در این دسته قرار می‌گیرند در عصر خود، به عنوان شیخ اهل ظاهر نیز شناخته می‌شده‌اند. رویکرد دوم: متعلق به عده‌ای از صوفیه می‌شود که پایبند به امر به معروف و نهی از منکر بوده‌اند ولی دایره اعمال آن را محدود کرده‌اند و شرایطی خاص (اغلب از منظر اخلاقی) برای آن وضع کرده‌اند و برای همه‌کس، جواز آن را صادر نکرده‌اند. از آن جمله می‌توان به بایزید بسطامی، عین‌القضات همدانی و مولوی اشاره کرد. رویکرد سوم: متعلق به حمدون قصار و سایر بزرگان ملامتیه می‌شود که بیش از سایر صوفیه برای امر به معروف، محدودیت قائل شده‌اند و جز در مقام ضرورت، امر به معروف و نهی از منکر را جایز نمی‌دانند. رویکرد چهارم: متعلق به محمد غزالی، فیض کاشانی و ملا احمد نراقی است که به صورت نظری، به شکلی کاملاً مفصل و دقیق، وارد مبحث امر به معروف و نهی از منکر شده‌اند و در عین حال، که مباحث آنها سرشار از مواضع فقهی است رویکردهای اخلاقی نیز از چشم آنها پنهان نمانده است. صوفیان با شیوه خاصی که برای اِعمال این اصل شرعی در زندگی خود اتخاذ کرده‌اند، موجب به وجود آمدن یک گروه ممتاز در میان مسلمانان شده‌اند. بسیاری از شیوه‌های آنها در تشویق مردم به اعمال نیک و باز داشتن از اعمال ناپسند، هنوز هم می‌تواند در جوامع امروزیِ مسلمان، کارساز و راه‌گشا باشد. شیوه تعاملات اجتماعی صوفیان، بیش از هر چیز بر محور آزادی‌خواهی و آزادمنشی، احترام به همنوع، خشونت‌گریزی و صلح‌دوستی استوار است و آنها بدین شیوه توانسته‌اند بیش از هر فرقه یا گروه مسلمان در میان توده‌ها و نیز خواص نفوذ کرده و تأثیرگذار باشند.

انسانِ گذشته و امروز و آینده، در همه حال، نیازمند یافتن راه‌حلی برای حذف یا کاهش درد بوده و هست و خواهد بود. درد واژه‌ای کلیدی در حل معمای سعادت بشر است. یعنی نمی‌توان برنامه‌ای کارامد برای سعادت بشر پی‌ریزی کرد و درعین‌حال، نسبت به این واژه بی‌تفاوت بود. تصوف نیز همچون بسیاری از ادیان و مکاتب، درصدد ارائه راه‌ حل برای دردهای بشر بوده و سعی کرده نه‌تنها لایه‌های سطحی درد، بلکه لایه‌های عمیق‌تر آن را نیز بکاود. مقاله حاضر، اذعان می‌کند آموزه‌های اخلاقی صوفیان، عملاً در کاهش دردهای فردی و اجتماعی تأثیر چشمگیری ایفا می‌کنند، ولی بخش قابل توجهی از تعالیم صوفیانه در مواجهه با دردها را مبتنی‌بر موضعی منفعلانه و پذیرا می‌بیند و هرچند باید اقرار کرد که انفعال در وقت اضطرار، خودْ کاهنده درد است ولی نمی‌توان آن را به شکل یک نسخه کلی، در همه ‌شرایط برای بشر تجویز کرد.

توبه در اسلام، به لحاظ مفهومی یک سیر تکاملی را پیموده است. بدین معنا که مفهوم توبه در قرآن بیشتر جنبه شعائری و مناسکی دارد ولی در روایات، از این جنبه از مفهوم توبه کاسته می‌شود و جنبه اخلاقی آن تفوق می‌یابد و در متون صوفیه، مفهوم توبه بیش از هر چیز جنبه عرفانی و شهودی به خود می‌گیرد. اما تمایز اصلی موجود در عرفان اسلامی در زمینه توبه، نگاه فرادینی آن به توبه است. این رهیافت فرادینی، منجر به نوعی شمول‌گرایی در مفهوم توبه و نوعی نسبی‌گرایی در تعیین متعلّق توبه گردیده است. بررسی نقش توبه در بهبود زندگی فردی و اجتماعی خواه‌ناخواه ایجاب می‌کند که نگاه به توبه، نگاهی انسانی باشد نه دینیِ صرف؛ هرچند خود این نگاه انسانی هم لزوماً‌ غیردینی نیست. چرا که عرفان اسلامی، تمهیدات و به عبارت دقیق‌تر، مجوز بازخوانی توبه از دیدگاهی انسانی را در اختیار قرار می‌دهد. بازخوانی توبه از منظری انسانی یا فرادینی، منوط به تعریفی عام و کلی از متعلق توبه است و این متعلق، چیزی جز «امر دردزا» نمی‌تواند تعریف شود. سه دانش «فلسفه اخلاق»، «روانشناسی» و «عرفان» نیز هر یک به نوبه خود، موافقت خود را با این تعریف از متعلق توبه اعلام کرده‌اند، هرچند بین تقریرهای هر یک از قاعده «توبه از درد»، تفاوت‌ها و گاه تعارضاتی به چشم می‌خورد. به طور خلاصه، در جمع این سه تقریر می‌توان گفت که مبارزه با امر دردزا مشروط به شروطی، به بهبود زندگی فردی و اجتماعی انسان منجر می‌شود. این شروط عبارتند از: (۱) در جنب مبارزه با دردهای مادی، باید از دردهای معنوی استقبال کرد. (۲) مبارزه با دردهای مادی نباید تبدیل به دغدغه ذهنی انسان شود،‌ ‌به نحوی که باعث سلب آرامش از زندگی فردی یا اجتماعی گردد. (۳) هرجا که دردهای مادی اجتناب‌ناپذیرند، باید با رویی خوش به استقبال آنها رفت.

ابن باجه و ابن طفیل با ایستار فردگرایانه، از سنت و گفتمان غالب فلسفة سیاسی که مبتنی بر «اصالت اجتماع» است، فاصله گرفتند و نیک بختی انسان را نه در «زندگی اجتماعی»، بلکه در «زندگی فردی» می دانند. فردگرایی آنها مبتنی بر خوداتکایی و بی نیازی از سامان سیاسی و اجتماعی است. آنها بر این باورند که انسان می تواند به دور از سامان سیاسی و تربیت مدنی، زندگی فردی داشته و با تکیه بر عقل و ادراکات عقلی، به سعادت و نیک بختی دست یابد. این مقاله، با نگرش تفصیلی به شرایط اجتماع فاضله و غیر فاضله و تفکیک فردگرایی ذاتی و عرضی، به بررسی و تحلیل ماهیت فردگرایی این دو فیلسوف سیاسی اسلامی می پردازد.