جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تبار مشروع امامت/خلافت از مسائل پرچالش سیاسی جامعه اسلامی در قرون نخستین هجری به شمار می ­رود. این مقاله در صدد دست­یابی به روایت سکه ­ها از نزاع بر سر تبار مشروع امامت میان هاشمیان و دستگاه اموی و سپس دو جریان هاشمی، عباسیان و علویان، است. کشمکش عباسیان با علویان حول تبار مشروع امامت و انحصار خلافت مشروع در آل علی(ع) باعث بروز چالشی طولانی مدت گردید که از طریق مسکوکات قابل پیگیری است. این چالش از­ 145 تا 200 هجری باعث ضرب و رواج سکه­ های متنوع با اظهار نسب مشروع امامت از اولاد رسول خدا(ص) و از طریق امیرمؤمنان(ع) و فاطمه زهراء(س) شد. سرانجام عباسیان در دوره خلافت مامون با عقب‌نشینی از رویکرد سابق خود در نفی حق امامت علویان، بار دیگر برای مشروعیت ­یابی خویش به علویان روی آوردند و در سکه ولایت عهدی امام رضا(ع) آن را ابراز داشتند.

اگرچه ­شکل­ گیری مکاتب ­­فقهی به اوایل سده دوم هجری برمی­ گردد، تکوین گرایش ­های فقهی در زیست‌دینی متنوع صحابه و تابعین در قرن ­اول ریشه دارد. فقه و حقوق اسلامی در قرن ­اول، ماهیتی فرهنگی و تنیده در ­زندگی روزمره داشت. همچنین، تکوین­ حقوق اسلامی توأم با تنش و منازعه ­اجتماعی در درون­ جامعه ­مسلمان بود. سرانجام، این تنش­ ها طیفی از مکاتب­­ ­فقهی با منطق و ساختارهای حقوقی گونه ­گون را شکل دادند. تحلیل مردم­ شناختی زیست­ فقهی-حقوقی صحابه و تابعین برای درک ­تمایزات مکاتب ­فقهی قرن ­دوم، مسئله این ­پژوهش است. دستاورد این ­­مقاله، تمایز عاملیت ­های فقهی-حقوقی صدر اسلام است. در­این ­نوشته با تفکیک شبکه کنش گران ­حقوقی، دو­ عاملیت ­حقوقی با آرمان­های متفاوت و جهان­ بینی و ارزش ­های متمایز، شناسایی شدند. نظام­ فقهی-حقوقی­ بدوی از ­فرهنگ حاکم بر شبه­ جزیره نمایندگی می‌کرد و با تلفیق­ ارزش­های اسلامی به­نفع ارزش­های حاکم بر جامعه بنا گردید. نظام­ نبوی نیز برآمده از وحی ­قدسی و قداست نبوی بود. نگارندگان با رویکرد مردم ­شناسی حقوق در عصر­ خلیفه ­دوم، مسئله متعه حج را از منظر دو­ عاملیت مذکور بررسی کرده و تفاوت­ بنیادین منابع و منطق فقهی-حقوقی آن­ دو را نشان داده ­اند. هر دو عاملیت نبوی و بدوی در قرن ­اول به حیات خود ادامه دادند و در ابتدای قرن­ دوم در صورت ­بندی مکاتب فقهی پنج ­گانه اثر­ مستقیم گذاردند.

استفاده از اشیاء مادی در شناخت و فهم چرخش‌های فرهنگی از مسیرهای مغفول در پژوهش‌های تاریخ مذهب است. اشیاء مادی_ فرهنگی از ظرفیت بالایی برای درک فضای سیاسی و مذهبی دوره انتشار خود برخوردارند. اشیای فرهنگی امروزه برای مورخین تولید روایت تاریخی می کنند، روایتی از آنچه در واقعیت تاریخی و اجتماعی روی داده، بدون ملاحظات تاریخ نویسان و مکتوبات رسمی حاکمان. سکه‌ به عنوان یک شی مادی در کنار خطبه خوانی، یکی از رسانه های تاریخی برای اعلام مواضع رسمی حکومت است. در راستای فهم تشیع در جامعه ایران پیشاصفوی، مسئله جستار حاضر باور به حضرت ولی عصر عج در گستره جغرافیای ایران زمین است. در گام اول سکه‌های حاوی نام حضرت ولی عصر عج شناسایی می شوند و در گام دوم نگرش رسمی به انگاره مهدویت در مسکوکات بررسی شده وارتباط آن با منابع مکتوب غیبت‌نگاری پیشین استخراج می‌شود. یافته‌های پژوهش حاضر حاکی از آن است که از دو قرن پیش از طلوع دولت صفوی باورهای مهدوی در مسکوکات ایران مطابق با اندیشه رسمی شیعه انعکاس یافته است.

دو قرن چهارم و پنجم، دوران قدرت و استیلای سیاسی_ مذهبی شیعه بر جهان اسلام به شمار می‌رود. گسترۀ جغرافیایی شیعیان در تمامی نقاط جهان اسلام، به انضمام حمایت سیاسی دو دولت آل‌بویه در بغداد و فاطمیان در مصر و منطقۀ شامات، باعث شد شیعیان فرصت ابراز علنی عقاید و انجام بسیاری از شعائر خود را پیدا کنند. بر اساس نظریۀ تضاد دوقطبی در مباحث جامعه‌شناسی، بررسی وضعیت اعتقادی_‌ اجتماعی شیعیان بر مبنای متون و گزارش‌های نشان‌دهندۀ تقابل‌های هویّتی میان شیعه و اهل سنّت، می‌تواند یکی از منابع در تحلیل تاریخی _ ‌اجتماعی آن دوران باشد. از منابع مهم در این زمینه، قصیدۀ مشهور «تتریه» سرودۀ ابن‌منیر طرابلسی است که در آن به‌خوبی این تضادهای هویّتی نشان داده شده است. ابن‌منیر بر اثر حادثه‌ای که میان وی و یکی از نقبای آن دوران در بغداد روی داد، در شعری خواسته‌ای را از شریف مطرح نموده که در ضمن آن بسیاری از اعتقادات و تقابل‌های موجود در جامعۀ آن روز را به تصویر کشیده است. گسترۀ موضوعات مطرح‌شده در این شعر که باورهای اعتقادی، تضادهای آیینی و مسائل عملی (اصطلاحاً فقهی) را در برمی‌گیرد، نشان‌دهندۀ تمامی تضادهای موجود در آن دوران است. در این نوشتار تلاش بر آن است تا با بررسی ابیات این شعر، ابتدا خاستگاه اعتقادات و آیین‌های شیعی در روایات رسیده از اهل‌بیت علیهم‌السلام نشان داده شده و در ادامه به شواهد تاریخی وجود تضاد میان فرقه‌های اسلامی موجود در جامعۀ آن روز، به‌ویژه شهر بغداد به‌عنوان محل سکونت شریف، و منطقۀ شامات و مصر به‌عنوان محل سکونت ابن‌منیر، اشاره شود.