جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

"خالی نماندن زمین از حجّت خداوند" از جمله اساسی ترین مباحث شیعه در حوزۀ اعتقاد امامت است. آیاتی از قرآن کریم و احادیثی از معصومان علیهم السلام و نیز آثار مهمّی از بزرگان شیعه ، در اثبات این عقیده مطرح شده است.از این قاعده‌ی مهم با عنوان "اتصال الوصیه" یاد می‌شود. آیه هایی که در آنها سخن از قرار دادن خلیفۀ خداوند بر روی زمین شده، یا از وجود گواهان و انذاردهندگان الهی در میان تمام امتها سخن به میان آمده است، به همین موضوع اشاره دارد. همچنین روایات فراوانی از اهل بیت علیهم السلام که از مرز تواتر معنوی می‌گذرد پشتوانه‌ی آن است. نکتۀ قابل توجّه اینکه درعبارات نهج البلاغه نیز در کنار سایر منابع روایی، شواهد روشنی در اثبات این عقیدۀ مهمّ به چشم می خورد.با توجّه به اعتبار و مقبولیّت نهج البلاغه در میان بسیاری از فرق اسلامی،تبیین این موضوع در نهج البلاغه اهمیّتی دو چندان می یابد. با بررسی عبارات نهج البلاغه،معلوم می شود که در عباراتی از خطبۀ اوّل، و خطبه های 87 و 88 و97 و 237 ونیز حکمت 147 به این موضوع اشاره شده است.

اندیشه عقلانی نفی جبر در شیعه، همگام با پرهیز از در غلطیدن به دره های عمیق تفویض ترویج شد و باعث تدوین یک نظام جامع و همه جانبه گشت. در مقاله پیش رو نشان داده می شود که مفاهیم ""جبر"" و ""تفویض"" با مفهوم ""سلطنت"" انسان و خداوند بر حوزه اعمال اختیاری بشر پیوند دارد. هم چنین روشن می شود که جمع میان ""سلطه خدا بر انسان مختار"" و ""سلطه انسان مختار بر حوزه اختیار خویش"" گرفتاری دیرپای بشر است. عموم آنانکه جانب سلطه خدا را می گیرند ""جبرگرا"" می شوند و عموم آنانکه جانب سلطه بشر را می گیرند ""تفویض گرا"" می گردند. در این میانه، اهل بیت:، سلطنت خدا بر انسان و سلطنت انسان بر اعمال خود را در تعارض با یکدیگر نمی دانستند و بر هر دو حوزه تأکید داشتند. مطابق تبیین این مقاله، تفویض گرایان (به طور شاخص معتزله) هر چند در برخی حوزه های عقلانیت مانند اثبات سلطه انسان بر اعمال خود (نفی جبر) همگام با شیعه بودند، اما در برخی دیگر از حوزه های عقلانیت مانند پاسداشت از سلطنت گسترده الهی بر انسان (نفی تفویض) از شیعه فاصله گرفتند و همانگونه که بیان ""لا جبر"" اهل بیت:، شیعه را از گروه هایی همچون اشاعره متمایز کرد، بیان ""لا تفویض""، آنها را از گروه هایی همچون معتزله متمایز و دور ساخت. در مقاله، پس از تبیین رابطه ""نفی تفویض "" با ""اثبات سلطنت الهی"" و اشاره به ضعف قدریه و معتزله در التزام به سلطنت الهی و نفی تفویض، شواهدی از روایات اهل بیت: در ضرورت مخالفت توأمان با ""جبر"" و ""تفویض"" ارائه می گردد.

عقیده‌ی شیعه در مورد حجج الهی بر این است که خداوند هیچ‌گاه زمین را از عالم معصوم که برگزیده و نماینده‌ی اوست و به وسیله‌ی او حجت را بر بندگان تمام می‌کند، خالی نمی‌گذارد. این عالمان معصوم، از یک جهت باعث هدایت نیک‌بختان (سُعَدا) و اتمام حجت خدا بر اشقیا می‌شوند و از جهتی دیگر امان اهل زمین از عذاب و قهر الهی و باعث بقای نسل بشرند.تداوم سلسله‌ی حجت‌های الهی در زمین با وصایت هر حجت به حجت پس از خود، تامین‌ می‌گردد‌. از این قاعده‌ی مهم با عنوان اتصال الوصیه یاد می‌شود و آیات متعدد قرآن و روایات فراوان اهل بیت که از مرز تواتر معنوی می‌گذرد، پشتوانه‌ی آن است.با این حال پیروان عموم مکاتب فکری و دینی، گمان دارند که زمین در برهه‌هایی از زمان، خالی از حجت حی بوده و هست. بی توجهی به این اصل قرآنی و روایی باعث گشته که دیدگاه‌هایی نادرست درباره‌ی تداوم وصایت پیامبر اسلام نیز پدید آید و مسلما در فهم عمومی از حضور همیشگی امام معصوم در زمین اختلال ایجاد شود. این در حالی است که مطابق قرآن و روایات متواتر، زمین هیچ‌گاه از حجت خالی نبوده‌است و نخواهد شد. در این پژوهش سعی شده تا دیدگاه قرآن و روایات رسیده از پیامبر و امامان شیعه در باب ضرورت وجود حجت الهی در هر زمان، بررسی گردد و در نهایت نشان داده شده که این اصل اعتقادی در حداقل بیست آیه‌ی قرآن ریشه دارد و روایات فراوانی نشان دهنده‌ی تواتر معنوی آن هستند. همچنین نصوص و شواهدی از متون اهل کتاب و اهل سنت جمع‌آوری شده که موید و هم‌راستای با عقیده‌ی شیعه در این باب هستند. در پایان عدم تعارض اصل استمرار حجت‌های الهی با دوران‌های فترت نیز نمایانده شده‌است.

در یکی از آیات قرآن و برخی روایات، از «دوران های فترت» سخن به میان آمده است. گمان زمین از برگزیدگان ّ برخی مفسران و فرهنگ نامه نویسان آن بوده که ادوار فترت، ادوار خلو خداست؛ ازاین رو، «فترة من الرسل» را «دوران گسستگی بین رسولان» معنا کرده اند. این تفسیر را به دست ِ تحقیق حاضر، برداشت مزبور را به چالش می کشد و شواهد نادرستی می دهد. کاربردهای متنوع ریشۀ «فتر» و واژۀ «فترت»، گویای آن است که فترت به معنای «ضعف و رخوت» است نه «انقطاع و گسستگی»؛ و دوران های فترت نیز به دوران های فترت به گسست، تحریف ِضعف و تقیۀ برگزیدگان خدا اشاره دارد. بدین ترتیب، تفسیر فترت و تحمیل یک معنای شاذ و نوپدید بر این لغت است که شاهد لغوی ِمعنای جوهری پیش از خود ندارد. از سوی دیگر، سبب ارائۀ تفسیر شاذ از واژۀ فترت، پیش فرض تاریخی لغتنامه نویسان و مفسران دربارۀ احوال دوران های فترت می باشد؛ این در حالی است که پیش فرض تاریخی آنان دربارۀ انقطاع حجج در دوران های فترت نیز غلط است و شواهد نشان می دهد که در تمام دوران های مشهور فترت نیز حجت های خدا در زمین حضور داشته اند. نتیجه آن که، بر اساس یک پیش فرض غلط تاریخی، معنایی خاف عرف لغوی بر لغت فترت تحمیل شده و بدین ترتیب شماری از مفسرین و لغویین، از معنای اصلی فترت که ناظر به ضعف و انزوای گزیدگان الهی است فاصله گرفته اند.

برخی روایات مشــهور اســلامی در میراث حدیثی مســلمانان حاکی از آن اســت که در هر دوره ای بی شک کسی در میان امت وجود دارد که حامل عادل علم دین و حافظ آن اســت؛ از اهل بیــت و عتــرت پیامبر اســت و مایۀ هدایت امت ایشــان اســت؛ امام زمان اســت و مردم موظف به شناســایی و بیعت با او هستند؛ به پادارندۀ حجت ّحی خــدا بــر خلــق اســت، چه مشــهور باشــد، چــه ناشــناس. از طــرف دیگــر، گزارش های فرقه نگاران حاکی از آن است که شیعیان از ابتدا، معتقد بوده اند که زمین هیچ گاه از وجود حجت و امامی که جانشین امام قبلی باشد، خالی نمی ماند و سلسلۀ امامت پیوســته خواهــد مانــد. این اعتقــاد به وجه افتــراق شــیعۀ امامیه با دیگر فرق اســلامی بــدل گشــته بــود تــا حدی کــه این اعتقــاد را «نســق» و شــیعیان امامــی را «اهل نســق» می خواندند. در این پژوهش، با بررسی تاریخ فکر شیعۀ امامیه، نقش احادیث مذکور را در شکل گیری این باور و وفاداری آنان را به آن احادیث نشان می دهیم.

نفی جبر"" روی دیگر ""اصل اعتقادی عدل"" است؛ بدین ترتیب برگزیده شدن ""عدل الهی"" به عنوان یکی از اصول اعتقادی شیعه، نشان دهنده تأکید ویژه امامان شیعه بر نفی جبرگرایی است. در جامعه اسلامی، بسترهای متعددی برای رواج جبرگرایی وجود داشته است. توجیه مظالم طبقه حاکمه در نسبت دادن آنها به خدای تعالی، ظاهری گری و استناد به آیات قضا و قدر و مشیت، ثنوی گریزی و شوق افراطی به توحید افعالی، خودپیرایی و توجیه رفتارهای شخصی از این شمارند. در برابر جریان جبرگرایی، امامان شیعه دو راهبرد تربیتی و علمی را پیش گرفته بودند. راهبرد نخست، تربیت و تشویق شیعیان و دیگر آحاد جامعه بر مسؤولیت پذیری دربارۀ اعمال خود بود که از طریق تذکار مردم به قدرت و حریّت تملیک شده به آنها، ترغیب مردم به توبه، نهی از ستم به مردم و انتقاد از حاکمان ستمگر تعقیب می شد. راهبرد دوم، بیان تناقض عقیده به جبر با دیگر ارکان اعتقاد دینی بود. اهل بیت، این تناقضات را در سه شکل تناقض عقیده به جبر با آیات قرآن، تناقض عقیده به جبر با اساس تشریع و ارسال رسل و تناقض عقیده به جبر با علوّ خداوند از ارتکاب قبائح و ظلم به بندگان تبیین فرموده اند.