جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سال گذشته مقالتی تحت عنوان تأثیر علوم عقلی در نحو نوشتیم که در مجلۀ دانشکدۀ ادبیات به طبع رسید و در همان مقالت وعده کردیم که مقالات دیگری در مورد تأثیر علوم عقلی در قسمتهای مختلف ادب و فرهنگ اسلامی بنگاریم، مقالت حاضر در خصوص اثرات منطق و علوم عقلی است در معانی و بیان اسلامی، از اهل فضل و دانش انتظار دارد با وسعت نظر و اغماضی که ویژۀ آنانست اغلاط و زلّات این حقیر کم مایه را نادیده انگارند و در اشتباهات کلی و جزئی راهنمای بنده باشند. فن خطابه و بیان از لوازم ضروری اجتماعات متمدن انسانها بوده و هست و به طور قطع پس از تکوین لغات و واژه ها انسانها در این راه قدم برداشته اند که به چه نحو، منظور و مقصود خود را به همنوع خود بهتر و مؤثرتر بیاموزند و یا آنها را تحت تأثیر خود قرار دهند. و بدین جهت باید گفت که فن سخنوری با وجودی که در تمام ملل و اقوام به صورتهای مختلف وجود داشته است، در ملل متمدن دنیای قدیم مانند یونان و مصر و روم و ایران بیش از هر ملتی مورد توجه بوده است.

تفسير حدائق الحقائق، به زبان فارسى، اثر معين‌الدين فراهى هروى است. تنها كتاب كامل و معروف مؤلّف كه مورد توجه واقع شده همين تفسير حدائق است كه در دو مرتبه به چاپ رسيده است. دفعه‌ى اول به نام «احسن القصص» جوينى معروف شده و به دستور بهرام ميرزا، به سال 1278ق، چاپ و منتشر شده است و دفعه‌ى دوم در هند لكهنو، به سال 1309ق، به چاپ رسيده است و هر دو نسخه ناقص است. مؤلف، در مقدمه‌ى كتاب مى‌گويد: «دوستان از من خواهش كردند كه تفسير كاملى بر قرآن كريم بنگارم و اين بنده در مقام اجابت مسئول آنها شروع بدين كار مهم كردم، لكن چنين مقرّر شد كه ابتدا جهت اهل ذوق و عرفان سوره‌ى يوسف را جداگانه تفسير و به رشته‌ى تحرير درآورم.» قابل توجه اينكه بسيارى از نام‌ها كه در اين قصّه آمده است، به‌طور قطع نمى‌تواند اصالت تاريخى داشته باشد، چه آنكه بسيارى از اين نام‌ها از نام‌هاى اسلامى است كه از لحاظ تاريخى با نام‌هاى عبرى و چند قرن قبل از ظهور حضرت موسى(ع) وفق نمى‌دهد. از آن‌جا كه مؤلّف از منابع مختلف ادبى و عرفانى استفاده كرده است، لذا ساختار و نثر كتاب يك‌دست و يك‌نواخت نيست. در بعضى از موارد، نثر بسيار ساده و روان مى‌باشد و در بعضى از موارد در نهايت تكلّف و دشوارى است. كتاب، علاوه بر آنكه لغات تازى بسيارى دارد، از لحاظ معانى و بيان و صنايع ادبى نيز مفيد به نظر مى‌رسد. هم‌چنين مشحون از بيانات و لطايف عرفانى است كه به ارزش و اهميّت آن مى‌افزايد. مؤلّف، با استفاده از مراجع و مآخذ مختلف ادبى و عرفانى فارسى و مطالعه‌ى يوسف و زليخاهاى منثور و منظوم كتاب را به رشته‌ى تحرير درآورده است. پاره‌اى از مطالب كتاب بدين قرار است: 1. بيان عرفانى در مورد حسن و جمال يوسف(ع) و مقايسه‌ى آن با حضرت رسول: مؤلّف، در ذيل اين عنوان، در لطيفه‌اى، يوسف را صديق و محمّد را محبوب مى‌خواند و مى‌گويد: پرده از جمال يوسف برداشتند تا همه كس او را آشكار ببينند، ولى پرده از جمال محمّدى برنداشتند، چرا كه محبوب بود و محبوب را شرط باشد در پرده نگاه‌داشتن... 2. بيان آنكه حضرت رسول خود را نمكين خواند: اگر در ديگ دل تو دوستى حق تعالى و دوستى همه پيغمبران(ع) باشد، تا نمك محبت محمدى عليه الصلوات الابدى در آن دل نبود، شرف قبول الهى جل جلاله درنيايد... 3. در بيان معنى غفلت: غفلت بر سه گونه است: مذموم، محمود و غير مذموم و محمود. آن غفلت كه مذموم است، غفلت از ياد حق تعالى است و آن غفلت كه محمود است، غفلت از بدى است و آنكه غير مذموم و محمود است، آن است كه در اين آيه بيان فرمود: «ان كنت من قبله لمن الغافلين»؛ يعنى اى محمّد من قصّه مى‌كنم به واسطه وحى خويش به تو اين سوره يوسف را و به‌درستى كه بودى پيش از اين از جمله كسانى كه مطلع نيستند، بر قصّه‌ى يوسف، پس مراد از غفلت اين‌جا نادانستن از مضمون اين حكايت است و... 4. مقدمه معاملات بنده: معاملات بنده از چهار وجه بيرون نيست؛ معامله با خلق، معامله با دين[دنيا]، معامله با مولى و معامله با نفس. معامله با خَلق، به مايه خُلق و معامله با دنيا به سرمايه زهد و معامله با مولى تعالى، به رأس المال شكر و معامله با نفس به دست‌مايه صبر است... 5. در بيان نفس مكّاره و سحاره و مطمئنه و امّاره. 6. در بيان مراتب بلا و محنت: متحمّلان بار بلا سه فرقه‌اند: بعضى، بلا مى‌كشند و مى‌نالند؛ اينها جَزوعانند و بعضى ديگر بلا مى‌كشند و مى‌نازند و اينها صبورانند و سبب نازيدن ايشان آن است كه در كشيدن بار بلا مشاهده مبلى كنند و فرقه‌ى سوم، آن است كه بلا مى‌كشند، ولى نه مى‌نالند و نه مى‌نازند و اينها صابرانند...

این کتاب در شرح بیست و پنج مقدمه در اثبات باری‌تعالی از کتاب دلالة‌الحائرین ابن میمون، توسط نویسنده‌ای ناشناس (احتمالاً قرن هفتم قمری) به رشتة تحریر درآمده است. این اثر موجز به یکی از مهم‌ترین مسائل کلامی یعنی اثبات وجود باری‌تعالی و یگانگی او می‌پردازد. کتاب حاضر از دیدگاه مصحح به دو جهت دارای اهمیت است: نخست آنکه نشان می‌دهد تا چه اندازه فلسفه و کلام اسلامی در زیربنای فکری و عقلی سایر ملل اثرگذار بوده است. دیگر اینکه توانایی علمی فیلسوفی ایرانی را در نقد و تحلیل یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین آثار فلسفی یهودی در قرون وسطا آشکار می‌سازد. کتاب به طور کلی مشتمل بر دو بخش است که در بخش نخست، متن عربی کتاب و بخش دوم، ترجمة فارسی اثر آمده است.