جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مقاله حاضر، با استناد به نظریات صدرالمتألهین، ضمن تبیین فلسفی لذت به امر وجودی به‏عنوان صفت کمالیۀ وجود و مساوقت با آن و تعریف خیال به امری مجرد، لذت خیالی بسط داده ‏می‏شود تا اهمیت و جایگاه این لذت در قیاس با لذات دیگر روشن گردد. در ادامه، پس از بیان شروط رؤیت و تعریف آن مبتنی بر غایت انکشاف حقیقت هر موجودی، اثبات می‏شود که صور خیالی همانند صور حسی، بی‏هیچ تفاوتی مورد ابصار و ادراک قرار می‏گیرند و به دلیل حرکت جوهری، ادراک صور خیالی موجب استکمال نفس می‏شود که این استکمال به انکشاف نفس می‏انجامد و این خود لذتی مبنی بر رسیدن به غایتی را دربردارد. در نهایت، تبیین می‏شود که لذت درک صور خیالی به‏دلیل بهره بیشتری از وجود، لذتی تام‏تر و کامل‏تر از لذایذ محسوس است که تنها صاحبان نفوس عالیه، به‌دلیل اشتغال کمتر به محسوسات، مشمول برخورداری از این لذت وافر خواهند بود.

حج یکی از مهمترین و شکوهمندترین عبادتهای اسلامی است که دارای دو بعد ظاهری و باطنی می باشد. هر عملی در حج نکته ها و معارف فراوان و والایی دارد که هدف اصلی حج بوده و رسیدن به آن نیازمند دانایی و آموختن اسرار بی پایان حج است و در مجموعه حاضر سعی شده به این ضرورت مهم پرداخته شود. در آیات متعددی به اهمیت حج اشاره شده است و پیشوایان معصوم دین عظمت و جایگاه آن را در روایات فراوانی تبیین نموده اند در جامعه امروزی نیز بیانات ارزشمندی در وصف فریضه الهی حج از علماء و بزرگان دین موجود می باشد، که هر قسم به گونه بیان می نمایند : سفر حج معراج زائر و سیر او به سوی خداست بنابراین زائری که به اسرار حج آگاه نباشد حج کامل انجام نداده و اعمالش مطلوب نیست. گرچه حج یکی از فروع دین است اما با توجه به اسرار و رموز بی پایانی که در خود دارد تجلی گر اصول عقاید مسلمانان می باشد به گونه ای که رابطه ای تنگاتنگ بین این اصول و مناسک حج وجود دارد و می توان گفت حج تجسمی از اصول عقاید بوده و در برگیرنده دیگر فروع دین نیز می باشد. حج تنها مناسک ظاهری نیست ، بلکه سیر و سلوک باطنی و طی منازل روحانی است و هر یک از این منازل و مشاهد رازهای عرفانی ، اخلاقی ، تربیتی ، ارشادی خاص خود را در بر دارد و همین هاست که به حج معنا و روح می بخشد و دگرگونی اخلاقی و معنوی در زائر پدید می آورد . از سوی دیگر حج با تمام عظمتی که در خود جای داده است بدون زیارت امام? و اعلام ولایت به مقام شامخ ایشان امری ناقص بوده و حج حاجی زمانی کامل می گردد که به این مهم دست یابد . ویژگی این مجموعه نسبت به تحقیقات مشابه علاوه بر نوع تدوین و تقسیم بندی که در آن به صورت بدیع صورت گرفته این است که به دور از هر حاشیه و اضافه گویی به طور خاص به بیان اسرار حج پرداخته است. امید است که بتواند در جهت معرفت زائرین خانه خدا به خصوص نسل جوان، هر چند اندک مثمر فایده باشد .

زهد به عنوان یکی از بهترین صفت های اخلاقی در زندگی فردی و اجتماعی مخصوصاً در حوزه های اعتقاد و اخلاق امری است که زیبایی آن بر هر نیک اندیشی پوشیده نیست. شناخت دقیق این راه معنوی که موجب ایجاد روح بلند ی در افراد و کشاندن آنان به سوی خدا می شود آنجا نیکوتر می شود که روح تعاملات فردی و اجتماعی را پررنگ تر کرده و از طرف به خاطر روشن شدن قلب عاملان آن و نیکو شدن ضمیرشان باعث زیاد شدن آرامش فرد، وادار کردن مردم به خوبیها، اعتماد داشتن نسبت به خلق و پیشروی انسان می شود، ایمان آوردن به خدا، کسب عنایات الهی، خوبی فکر و زیبا شدن عبادت و رفتن به سوی صفات اخلاقی بهتر نتیجه بروز و ظهور چنین صفت زیبایی است که نگارنده جهت معرفی چهره ی زیبای آن با استخراج و دسته بندی آیات و روایات، به عنوان منبع اصلی تحقیق، استمداد جسته و در عین بهره گیری از کتب اخلاقی و سیره ی علما، سعی نموده ضمن تعریف موضوع بحث که عبارت است از تعریف زهد در لغت، در اصطلاح، آیات قرآن،روایات و از دیدگاه عرفا و بررسی درجات و اقسام زهد که درجات آن شامل درجات زهد به اعتبار ترک دنیا، مرغوب عنه، مرغوب فیه می شود و از نظر احکام و اقسام آن« از جمله عارفین، امیدواران و ... آثار و ویژگیهای آن، مشخصات زاهد، ابعاد زهد اسوی ی زاهدین، زهد در دنیا، تعریف زاهد، فلسفه ها آن، عوامل تحصیل آن، و زهد و رهبانیت، به بیان راه های رفتن به سوی زهد بپردازد و با طرح پیشنهاداتی نسبت به رفتن به سوی این صفت الهی این صفت نیکو را به عنوان یک موضوع کاربردی تشریح نماید.

شناخت رابطه میان انسان و خدا، یکی از موضوعات مهمی است که درک آن، تأثیری بس شگرف در مسیر کسب معرفت الهی دارد و تمامی رابطه های موجود بین انسان و خداوند از جمله مفاهیمی است که به سبب نسبت و رابطه خاص میان دو طرف اضافه، انتزاع می شود که مربوط به مبحث شناخت اوصاف خداوند - از قسم صفات فعلیه - می باشد و مانند شناخت ذات الهی، امری ممتنع شناخته نمی شود‎۰ از آن جا که اهل بیت علیهم السلام، بالاترین علمی را که هر ممکن الوجودی نسبت به واجب الوجود خود می تواند داشته باشد، دارا هستند، موثق ترین منبع برای شناخت اوصاف الهی می باشند‎۰ بنابراین به این موضوع از دیچه ادعیه ماثوره نگریسته می شود‎۰ در این جهت ضمن تبیین جایگاه دعا در فلسفه و عرفان و بیان توضیحاتی لازم پیرامون آن، به بحث اصلی رساله، یعنی بررسی رابطه های موجود میان انسان و خدا در ادعیه پرداخته می شود که البته با توجه به گستردگی دامنه این رابطه، تنها چهار رابطه محوری (شامل رابطه های فقری، خوفی، شوقی و حبی) در فصول جداگانه مورد بحث و بررسی قرار می گیرند‎۰ در هر یک از این بخش ها ضمن ارائه تعاریف، مفاهیم و توضیحات مربوطه، شواهد وجود هر یک در ادعیه نیز آمده است‎۰ در ادامه، از آن جا که لقاء به عنوان نتیجه و هدف غایی همه این رابطه ها معرفی شده است، در فصلی دیگر با همان ساختار فصول قبلی به این موضوع پرداخته شده است‎۰

انسان از همان ابتدای تولد نیازمند به ولی و سرپرست بوده تا به رشد و کمال برسد. رهبران اولیه ی بشر در کودکی والدین او بودند ولی وقتی که همان کودک رشد کرد و قدرت تشخیص پیدا نمود و جهان و طبیعت با عظمت را مشاهده نمود، حس نمود برای سعادت و کمال که خداوند وعده ی آن را به همه ی بندگانش داد، غیر از والدین خود نیاز به رهبر و رهبرانی دارد. زیرا که انسان نیاز داشت که در مسائل اجتماعی، فردی، ظاهری و باطنی به ولی و سرپرستی رجوع کند تا که از مجهولاتش کاسته شود و اینجا بود که ضرورت ولی برای هدایت بشر بیش از پیش احساس گردید. اثر آیات، روایات و فعل و انفعالات پیشوایان و رهبران دینی، هدایتگر عظیمی است برای به کمال رساندن بشر و تقرب پیدا کردن به حضرت حق. با توجه به این ضرورت این تحقیق در نظر دارد تا حدّ امکان اولیاء الله را از دیدگاه قرآن و روایات بررسی کند و آنان را به دوستداران اولیاء الله معرفی نماید. این تحقیق در چهار فصل گردآوری شده است: در فصل اول: مفهوم شناسی و معنای اولیاء الله در لغت و اصطلاح بیان می گردد. همچنین معنای ولی، مولا و ولایت در لغت و اصطلاح تعریف می گردد که آیا ولی و مولا به طور مطلق برای همه ی انسانها وصف شده است یا به صورت مقیده و خاص خداوند به هر کس شایستگی ولایت را داشته، اعطا نموده است. آیه ی شریفه « اِنَّما وَلیُّکُمُ اللهُ وَ رَسولُهُ وَ الَّذینَ امَنُوا الَّذینَ یُقیمونَ الصَّلاةَ وَ یُؤتونَ الزَّکاةَ وَ هُم راکِعونَ» به مراتب ولایت اشاره نموده، که ولی شما خداوند و رسول خداصلی الله علیه و آله وسلم و کسانی که ایمان آوردند و نماز بپا داشتند و زکات دادند، است. در فصل دوم: انواع ولایت از دیدگاه قلمرو نام برده و تعریف شده، از جمله: ولایت تکوینی و تشریعی خداوند، و چگونگی اثبات ولایت تکوینی و تشریعی خداوند و همچنین براهین انحصار ولایت تکوینی و تشریعی خداوند و در ادامه ولایت عامه و خاصه و ولایت اخص توضیح داده شده است. فصل سوم: که از مهمترین بحث های این تحقیق به شمار می رود به رابطه ی عظمت نعمت ولایت و مراتب ولایت پرداخته است و به طور مفصل مراتب ولایت را بیان نموده و تفاوت ولایت الهی با سایر ولایت ها و معیار جدایی ولایت حق از باطل نیز بیان شده است. فصل چهارم: بارزترین علامات اولیاء الله را بیان می کند. پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله وسلم به طور مفصل ویژگی ها و نشانه های اولیاء الله را بیان فرمودند. هر چند که این سخنان عظمت و مقام اولیاء الله را نشان می دهد، ولی شناختن بیشتر آنان و دنبال کردن راه و روش آنان انسان را به قرب الی الله نزدیک تر می نماید، باشد که انشاء الله ما هم دنباله دار راهشان باشیم. پس نتیجه ای که از این تحقیق می توان گرفت این است که: اولیاء الله، همان دوستان و مقربان خدا هستند که با پرهیزکاری از محرمات و مکروهات و مباحات و انجام فرایض به مقام اولیاء اللهی رسیده اند. خداوند هم برای هدایت بشر اولیاء خویش را فرستاد تا در بین مردم هدایتگر آنان باشند و کسانی که خواهان سعادت و کمال بودند هدایت شدند که باز خود هدایتگر سایر مردم قرار گرفتند و این مقام به صورت تشکیکی از خداوند ادامه یافت تا به اولیاء عصر حاضر که با توجه به آیات و روایات می توان آنان را بهتر شناخت. این تحقیق هم تا حدّ امکان آیات و روایات مربوطه را گردآوری نموده است تا دوستداران اولیاء الله را با اولیاء الهی بیشتر آشنا کند. کلید واژه های این تحقیق عبارتند از: اولیاء الله، ولی، ولایت، مولا، قرآن و روایات که از علماء شیعه نقل شده است.

موضوع این پایان نامه درباره بهشت و بهشتیان است. هدف اصلی این پایان نامه ، توصیف بهشت و بهشتیان و شرح و توضیح انواع بهشت ، درجات بهشت ، راه های ورود به بهشت و ... است. این پایان نامه ، با رویکردی مستدل و نیرومند و توجه به آیات قرآن ، نوشته شده است. همچنین ا تفاسیر معتبر و ارزشمندی همچون تفسیر روح البیان ، نور الثقلین و کتاب های ارزنده ا همچون بحارالانوار ، استفاده شده است. از نکات برجسته ای که در این پایان نامه ، مورد بررسی قرار گرفته است، می توان به پاداش خداوند نسبت مؤمنان صالح اشاره کرد. این مبحث می تواند یک بررسی انسان شناسی و خداشناسی باشد. به گونه ای که انسان، بر این مسأله وقوف یابد که این جهان، جهانی پوچ و بیهوده نبوده وخالق و آفریدگار قدرتمندی دارد که تمامی امور به دست اوست و هیچ عملی از انسان، بر او پوشیده نمی ماند و هرگاه انسان بتواند بر نیروهای نفسانی خود، پیروز شده و تنها خداون را عبادت و اطاعت کند ، پاداش ارزشمندی به دست خواهد آورد. آنچنان که خدامند در سوره کهف ، آیه 88 می فرماید : « و اما من ءامن و عمل صالحا فله جزاء الحسنی» « و هر کس ایمان آورد و کار شایسته انجام دهد، پاداش نیک دارد.» همچنین این مسأله قابل ذکر است که نه تنها این جهان و کائنات، با وسعت بی کرانه آن، می تواند انسان را به قدرت آفرینندگی خداوند، آگاه کند؛ بلکه با توجه به قرآن ، آفرینش بهشت و دوزخ نیز این امر را آشکار کرده و انسان را به خضوع وادار می کند. پرهیزکاران ، کسانی هستند که هر گونه سختی و رنجی را در این دنیا تحمل می کنند و در راه خداوند، صبر و استقامت را پیشه خویش می سازند و ایمان دارند که در آخرت ، پاداشی شایسته و متناسب با کردار و رفتارشان ، دریافت خواهند نمود. همچنین کلید اصلی وارد شدن به بهشت، پس از ایمان به خداوند، پیروی از دستورات پیامبر(ص) و پیشوایان دین الهی است. هرگاه کسی بخواهد به بهشت آراسته خداوند، وارد شود، پیروی از ولایت امیرمؤمنان علی(ع) راه گشای او خواهد بود.

از آنجایی که آدمی برای رسیدن به قله سعادت راهی جز تزکیه و تصفیه نفس ندارد، ناگزیر است که خود را متصف به مکارم اخلاقی نماید و رذایل اخلاقی را ازخود دور سازد. یکی از این مکارم و صفات پسندیده ی اخلاقی ایثار می باشد که اتصاف به این خصلت والا ، مانع از بروز برخی از رذایل مذموم می شود. رساله ی حاضر ( از دیدگاه قرآن و سنت) در هفت فصل به تبیین این ویژگی مهم می پردازد. که در ابتدا پس از شرح معانی لغوی و اصطلاحی ایثار در قرآن و روایات و اخلاق به این مطلب اشاره می کند که ایثار عالی ترین درجه ی سخاوت است و به مناسبت پیرامون سخاوت و انواع ان به بحث می پردازد. سپس از میان احادیث و آیات فراوان برخی از آثار ایثار را برمی شمارد و با ذکر مصادیق ایثار به شرح و بسط این صفت می پردازد. بعد از آن باشرح مبسوطی در مورد ایثار مال و انفاق و بیان موضوعاتی پیرامون انفاق، جایگاه والای انفاق کنندگان را نزد حق تعالی مشخص می نماید. پس از آن با توضیحاتی مدلل از میان آیات و احادیث، بالاترین مرتبه را برای ایثار جان یا شهادت ذکر می کند و با توضیحاتی پیرامون شهید و شهادت فرهنگ شهادت را مورد بحث قرار می دهد. همچنین به عنوان موانع ایثار با توضیحاتی پیرامون حسد و کبر و بخل و درازی آرزو مشخص می نماید که چگونه این رذایل مانع بروز صفت ایثار می شوند. در آخر با ذکر راه های کسب تحصیل صفت ایثار به این مهم می پردازد که چگونه انسان طالب حقیقت و سالک الی الله می تواند این خصلت والا را خود پرورش دهد. باشد که همگان متصف به این صفت گردند.

یکی از مسائل مهمی که برای انسان در راه رسیدن به سیر معنوی و ایمان حقیقی ضروری است داشتن اخلاص است که در این تحقیق به آن پرداخته شده است. این مقوله بر آن است که به بررسی اخلاص از نظر لغوی و اصطلاحی بپردازد و حقیقت و اهمیت اخلاص را در آیات و روایات روشن کند. همچنین در ادامه به بررسی نقش مهم اخلاص در تحصیل معرفت و عبودیت و بندگی خداوند می پردازد. چنانچه در حدیثی امام صادق ( ع) به این معنا اشاه نموده و فرموده اند: « ما انعم الله عزوجل علی عبد اجل لمن کان لا یکون فی قلبه مع الله عزوجل غیره» یعنی بالاترین و برترین نعمتی که خداوند به بنده اش ارزانی می دارد این است که او را موفق می کند که در قلبش چیزی جز خدا نباشد و با این حدیث حقیقت بندگی مشخص می شود. بی شک اخلاص در سیر و سلوک معنوی نقش بسیار مهمی ایفا می کند، از جمله نشانه های اخلاص: توقع پاداش نداشتن، پشیمان نشدن از کار خیر، یکی بودن ظاهر و باطن و علائم دیگری است که شناخت آن در محقق شدن اخلاص لازم و ضروری است. در ادمه به تبیین رابطه اخلاص با نیت و پاداش اعمال پرداخته شده و با تعریف نیت و ارکان آن و بیان فضیلت نیت خالص و بالعکس این رابطه مورد برسی قرار گرفته است. انسانها بنا بر حالات روحی و معنوی مختلف در تحصیل اخلاص متفاوت هستند. از این جهت مراتب اخلاص و مخلصین متفاوت می شود. از جمله مراتب اخلاص می توان به مرتبه شاکرین، مقربین، حیا کنندگان و عارفان خدا اشاره نمود. آنجا که شناخت و عرفان به حد اعلائی می رسد غایت پرستش و بندگی خدا فقط دوستی و شایسته بودن خدا برای پرستش می شود نه ترس از عقاب و طمع بهشت. همچنانکه در حدیثی از حضرت علی ( ع) آمده است که فرموده:« الهی ما عبدتک خوفا لمن نارک و لاطمعا فی جنتک ولکن و جدتک اهلا لعباده و عبدتک». لازم به ذکر است که اخلاص شامل اخلاص مطلق و اخلاص نسبی می شود. اینگونه اخلاص دارای آثاری است که در زندگی دنیوی و اخروی انسان مشهود است. از جمله این آثار تقرب به خدا، امدادهای الهی، بصیرت و حکمت، پیروزی و موفقیت، سلامت قلب و داشتن هیبت و شوکت در این دنییاست که هر کدام از این آثار مرکب مقامات اخروی در دل است. چرا که پس از به وجود آمدن اخلاص شیطان در کمین است و از این رو در روایات به آفات به کمین نشسته در مورد انسان مخلص اشاره شده است که از جمله این افت می توان به ریا، تکبر، سمعه و عجب اشاره کرد. در این تحقیق سعی شده است که از منابع مهم و مصادر حدیثی شیعه استفاده شود. که در رأس همه ی منبع کتاب خدا و پس از آن نهج البلاغه و کتب دسته اول شیعه مانند بحارالانوار ، وسایل الشیعه، مصباح الشریحه و اصول کافی قرار دارد که دسترسی به این کتب با صرف ساعتها وقت در کتابخانه های بزرگ و معتبر از جمله کتابخانه آستان قدس رضوی محقق شده است. با بررسی این مطالب به طور مفصل به این نتیجه می رسیم که تحصیل اخلاص بسی صعب و دشوار است و دستیابی به ان شرط اساسی همه ی کارها است و احتیاج به مبارزه طولانی و مداوم با نفس و استقامت دارد. واژگان کلیدی: از واژگان کلیدی این تحقیق می توان به کلمات: اخلاص، عبودیت، نیت و معرفت اشاره نمود. امید که این تلاش ناچیز مقبول درگاه حق افتد و در نظر صاحب نظرات اهل معرفت قرار گیرد.

از جمله موضوعاتی که در قرآن کریم درباره آن سخن به میان آمده و بدان سفارش شده است، مسأله توکل است. توکل و اطمینان و واگذاشتن امور به قادر متعال از جمله صفات برجسته بندگان مؤمن حق تعالی است که در این تحقیق مفصلاً به آن پرداخته شده است. توکل به خدا در برخی از آیات از خصلت های والای مؤمنان شمرده شده است و در موارد متعدد بدان امر شده است و نیز در قرآن متوکلین از محبوبین نزد خداوند متعال تلقی شده اند. توکل در لغت به معنای اعتماد کردن و واگذاشتن کار خویش به خداوند است و اینکه انسان بر پیمودن راه حق چه از جنبه ی مثبت چه از جنبه منفی به خود تزلزل راه ندهد و مطمئن باشد که اگر در جریان زندگی، هدف صحیح و خداپسندانه داشته باشد و سعی و تلاش خود را به کار گیرد، خداوند او را تحت حمایت خود قرار می دهد و به درجات عالی کمال می رساند. همچنین اگر هر انسانی با توجه به وظیفه ای که بر عهده دارد، چه در رابطه با خود، چه جامعه، چه خانواده و چه مسؤولیتی که بر عهده اش است. فکر خود و عمل را به یک منبع بی انتها متصل نماید و براساس این اتکاء، قدم های خود را محکم بردارد و در کار خود براساس آنچه معقول و حق است، بهترین تلاش ها را داشته باشد و همچنین خود را مجری دستورات الهی بداند و به کامل بودن برنامه های الهی یقین داشته باشد، در کار خود احساس اطمینان و آرامش می کند و دیگر اضطراب و افسردگی و ترس به سراغ او نمی آیند؛ چون خود را به منبعی متصل کرده است که صاحب قدرت مطلق است و از آشکار و نهان آگاهی دارد. و وقتی این احساس در او پرورش یافت، دیگر به توطئه های دشمن و منافقین اعتنا نمی کند و با هدف خدمت به جامعه و اجرای احکام الهی، کار خود را انجام می دهد؛ چون می داند که نیروی قوی در پشت سر او می باشد و اما متأسفانه بخاطر جلوه گر شدن اسباب مادی در زندگی انسان ها، دیگر انسان ها چشم از قدرت پروردگار و نیروی پنهان او برداشته اند و در برابر مشکلات و سستی ها دچار ضعف و سستی شده اند و اگر خواسته باشیم که این ضعف و سستی از بین برود، باید اعتماد به نفس و رابطه عاطفی خود با خداوند را بیشتر کنیم و این اعتماد را به درجه یقین و قلبی برسانیم؛ زیرا توکل به خدا دارای سه درجه است به زبان و به عقل به قلب و توکل با سعی و تلاش و کوشش تنافی ندارد، بلکه توکل همراه با تلاش و کوشش است. حال چگونه می توانیم این را در مردم پرورش دهیم باید تفکر در احادیث و روایات کنیم و همچنین در قوت اعتقاد خود سعی نماییم که همه امور را مستند به خداوند بدانیم و از برای دیگران هیچ مدخلیتی قائل نشویم و دست از تلاش و کوشش برنداریم؛ چون توکل تنافی با تلاش و کوشش ندارد و خداوند هم با واسطه چیزی را به ما می دهد. پس فیض بی واسطه محال است و آنچه که اسلام با آن تنافی دارد، تنبلی و سستی است و همچنین تأمل کنیم که خداوند ما را از عالم نیستی به فضای هستی در آورده. پس باید بدانیم که ما هیچ نیستیم البته عجز دیگران را هم باید درک کنیم و هرگز به غیر خداوند نظر نداشته باشم؛ زیرا اگر آن کس کمکی به ما کند احتمال دارد در برابرش چیزی از ما بخواهد و یا اینکه بر ما منت سر گذارد، اما خداوند بدون اینکه ما چیزی را از او خواسته باشیم روزی ما را می دهد. حال اگر خواسته باشیم بفهمیم که چگونه فردی دارای صفت توک است راههایی را سفارش کرده اند اولین راه مشاهده رفتار و عملکرد انسان ها در صحنه های گونگون زندگی به ویژه بحران ها می باشد که فرد متوکل به گونه ای عمل می کند که نشان می دهد، تکیه و توکلش به خداست و دومین را ه از راه گزارش های شخص یعنی از گفته های شخصی افراد درباره ی مسایل اعتقادی، اسنادها، تغییر و تحلیل پدیده ها می توان میزان پایبندی به اعتقادات را تشخیص داد و سومین را ه از راه مشاهدات حالات است. البته باید گفت حالات را مستقیم نمی شود مشاهده کرد، بلکه از طریق واکنش های فیزیولوژی مثل سرخ شدن چهره، رنگ پریدگی و فشار خون و غیره و راه چهارم از طریق پرسشنامه که این راه عمل است. پس این پایان نامه که با زحمات بسیار و صرف وقت در کتابخانه ها و است، شامل مباحثی همچون: تعریف توکل، رابطه توکل با صفت اخلاقی و توکل در اجتماع و درجات توکل و طریقه تحصیل و آثار توکل بود. به آن امید که همگی ما به آن توکل حقیقی که دارای سه نشان ه است: اولاً عنان همه امور به دست خداوند است و همه موجودات اگرچه کثرت دارند، از قدرت او استمداد می نمایند . ثانیاً اطمینان و آرامش در کارها داشته باشیم چه در مواقع دفع ضرر چه در موقع جلب نفع. ثالثاً در برابر یک موفقیت یا شکست دچار خودبینی و غرور و افسرده نشویم، دست پیدا کنیم.