جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دستهای از واقعیتها وجود دارند که وجودشان کاملاً وابسته به توافق میان انسانها است. یعنی وجودشان صرفاً به سبب آن است که انسانها بر این باورند که آنها وجود دارند؛ واقعیتهائی نظیر پول، مالکیت و زوجیت. این دسته از واقعیتها را "واقعیتهای نهادی" نامیده اند. این نامگذاری از آن روست که وجود آنها مستلزم وجود نهادهای بشری است (مثلاً پول بودنِ یک اسکناس منوط به وجود نهاد بشری "پول" است). وجود چنین واقعیتهائی پرسشهائی را پدید می آورد: چگونه ممکن است واقعیتی صرفاً به واسطه اعتبار انسانها عینیت یابد؟ ماهیت چنین واقعیتهائی چیست؟ ساختار آنها چگونه است؟ آیا ابجکتیوند؟ اگر آری، به چه اعتباری؟ پرداختن به این موضوعات در فلسفه تحلیلی معاصر عمدتاً ناشی از آثار و نوع نگاه جان سرل است. این رساله مبتنی بر آثار و نظریات او در صدد شرح و تبیین واقعیتهای نهادی و پاسخ به سئوالات یاد شده است. تمرکز اصلی مباحث این رساله بیشتر بر روی هستی شناسی واقعیتهای نهادی است. به نظر سرل واقعیتهای نهادی عموماً از صورتبندی قواعد قوام بخش یعنی «X در بافت C، به عنوان Y محسوب می شود» تبعیت می کنند. در این فرمول Y نماد کارکردی وضعی است که توسط افراد جامعه برای X تعیین شده است. ایجاد هر واقعیت نهادی عبارت است از اعتبار جمعی یک کارکرد وضعی؛ کارکرد وضعی به کارکردی گفته می شود که بر یک شیء، شخص و یا وضعی از امور بار می شود و تحقق آن را نمی توان به ساختار فیزیکی شیء منتسب کرد، بلکه آن کارکرد تنها به واسطه پذیرش و توافق جمعی تحقق می یابد. کارکرد وضعی به یک وضع اعتبار شده منتسب است که "نهاد" نام دارد. نهادها مجموعه ای از توان های بایائی را به همراه دارند. یعنی هر کارکرد وضعی مستلزم حقوق و تکالیفی است و الزام هائی را عینیت می بخشد که از زاویه سوم شخص قابل تشخیص است. واقعیتهای نهادی به لحاظ هستی شناختی سابجکتیوند ولی از آنجا که با یک وضع اعتباری فرافردی تطابق دارند که توسط عقلا ابراز شده است لذا به لحاظ معرفت شناختی ابجکتیوند. ابجکتیویتی واقعیتهای نهادی امری کاملاً وابسته به نهادِ بنیادین زبان است.

این مقاله نظریه «متناقض نمایی تجارب عرفانی» را که استیس ارائه کرده است، با توجه به مباحث عرفان اسلامی به نقد کشیده و نشان می دهد این نظریه که متضمن غیرعقلانی بودن عرفان است با مبانی عرفان اسلامی سازگار نیست. دلیل اصلی این عدم تطابق، نگرش نادرست استیس در تفسیر اندیشه وحدت وجود است که در آن تفکیک عمیق مقام احدیت و واحدیت را ناشی از توجیه عرفا دانسته و به هیچ می انگارد؛ حال آنکه این تفکیک به ویژه در عرفان اسلامی ناشی از تفکیک وجود و مظاهر آن است.وجود، حقیقتی یگانه و موصوف به وحدت و مظاهر وجود، متکثر و موصوف به کثرت است. از این رو نظریه «وحدت در عین کثرت» حامل هیچ گونه تناقضی نیست؛ هر چند که وحدت ضدین در ساحت هستیِ احد را یک ضرورت عقلی می داند.

گفته می شود که نظریۀ عقل فعال از مبهم ترین و بحث انگیزترین موضوعات فلسفۀ ارسطو است. این ابهام عموماً ناشی از ایجاز و ابهام کلام ارسطو در کتاب دربارۀ نفس دانسته شده است. اما آیا ابهام سخن ارسطو چندان هست که بتوان مانند برخی از تابعان یا شارحان ارسطو عقل فعال منسوب به او را مفارق از نفس و دارای محتوایی شامل همۀ صور معقول دانست؟در این مقاله با ارائۀ بحثی تحلیلی نشان داده شده است که عقل فعال ارسطو نه مفارق از نفس است و نه واجد محتوای پیشینی معقول. بلکه ناظر به جنبه ای از توان و کارکرد عقل است؛ عقلی که بسیط و انقسام ناپذیر و لذا یک حقیقت واحد است با دو جنبۀ کارکردی: 1- پذیرندگی صور معقول (که بدین لحاظ منفعل است) 2- معقول سازی صور بالقوه موجود در ادراک (که بدین لحاظ فعال است).

جایگاه عقل فعال در فلسفه مشاء مسئله ای بغرنج است. یکی از مطالبی که در باره آن وجود دارد این است که ارسطو از عقل فعال سخن نگفته، اما شارحان اسکندرانی و نوافلاطونی وی آن را ساخته و پرداخته اند. ابن سینا به عنوان فیلسوفی مستقل-که به اشتباه وی را نماینده مشاء در حکمت اسلامی معرفی کرده اند و خود وی این مسئله را رد می کند- در باره عقل فعال دیدگاهی دارد که ضمن تلائم با فلسفه خود او متفاوت با دیدگاه شارحانی چون اسکندر افرودیسی و تامستیوس است. توماس آکوئیناس، فیلسوف و الهی دان مسیحی، که در نقاط مهمی از اندیشه فلسفی-کلامی خویش متاثر از ابن سیناست، در این مسئله به تبع از موضع مسیحی- ارسطویی خود با برخی از مسائل مربوط به عقل فعال سینوی به مخالفت پرداخته است. پرسشی که در این مقاله مطرح می شود این است که آیا مخالفت وی از موضع هستی شناختی است یا معرفت شناختی؟پاسخی که این مقاله داده می شود عبارت از آن است که آکوئیناس با اعتماد فلسفی به ارسطو به مخالفت هستی شناختی با عقل فعال سینوی پرداخته و از نظر معرفت شناسی نیز نتوانسته است با گستره معنای عقل فعال ابن سینا کاملاً همراه شود.