جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بسیاری از روایات و افسانه‌های ساختگی تورات دربارۀ زندگی پیامبران(ع) از طریق یهودیان تازه‌مسلمان به‌همراه بافته‌های خودساختۀ آنان، در کتاب‌های تفسیری و تاریخی راه یافت. بر همین اساس، احادیثی از پیامبر اسلام(ص) جعل کردند و افسانه‌هایی دربارۀ آن ساختند و در بین خواص رواج دادند و به‌تَبَعِ آن، عوام نیز این جعلیات را واقعی پنداشتند؛ بدین ترتیب این افسانه‌ها در زبان مردم کوچه و ‌بازار رخنه کرد و سبب خلق ضرب‌المثل‌هایی شد که از گذشتۀ دور تاکنون، به‌عنوان جزئی از فرهنگ‌ها و باورهای مردم محسوب می‌شود. در این مقاله به‌شیوۀ تحلیلی‌توصیفی، ضمن تبیین سیر تاریخی برخی از این ضرب‌المثل‌ها از قبیل «حیله‌گری مار و دشمنی با انسان»، «زیر پای کسی علف سبز شدن»، «شومی کلاغ و مقدس بودن کبوتر»، «از دماغ فیل افتادن» و «خروس بی‌محل» که با هنرمندی و چیره‌دستی شاعران و نویسندگان حوزۀ عرفان، سبب خلق مضامین بکر و نو در ادب عرفانی شده و در اشعار شاعران عارف‌مسلک تبلور یافته، به نقد و تحلیل آن‌ها پرداخته شده است.

آموزه‌های مکتب اهل بیت علیهم السلام خاصه اخ ­القرآن راهگشایی سعادت­بخش در طی ادواره مختلف بوده این امر باعث التجای شاعران و نویسندگان و پیوند آثار ادبی، علمی و ... بدان­ گشته در این باره، اثری چون گلستان سعدی پیوند اسرارآمیزی با نهج­ البلاغه دارد. سبک بیان و فصاحت کلام سعدی در گلستان، بی ­تأثیر از سبک نهج­ البلاغه نیست و علاوه بر مشابهت ساختاری در سجع پردازی‌ها، مؤلفه‌های اخلاقی این کتاب به سه شیوه از نهج­ البلاغه اقتباس یافته است: گاه تعبیرها و جملاتی به صورت مستقیم از نهج ­البلاغه موجب تضمین کلام سعدی در گلستان شده، گاه مضامین و پیام اخلاقی مشترک این دو اثر از حیث زبانی، بیانی و تصویری، ‌سبب تشابه گشته، خواننده را به بهره‌گیری سعدی از نهج ­البلاغه رهنمون می­سازد علاوه بر این موارد، فرازهای اخلاقی گلستان گاه به‌ لحاظ محتوایی با نهج­ البلاغه قرابت داشته به آرایش لفظی و معنوی گلستان افزوده­­است. این مقاله با شیوه توصیفی _ تحلیلی، مصادیق اخلاقی گلستان ـ که اشتراکات لفظی، معنایی و سبکی با نهج­ البلاغه دارند ـ تجزیه و تحلیل نموده، بهره‌­مندی سعدی از این سرچشمه لایزال را تبیین ساخته است.

منطق‌الطیر و گلشن‌راز با فاصله زمانی تقریباً یک قرن، مبتنی بر سیر و سلوک هستند. نویسندگان، طریقت را راهی دشوار می‌دانند؛ و از طریقت با عنوان وادی و مانع یاد کرده‌اند؛ چنان‌که در گلشن‌راز موانع سلوک آمده، و در منطق‌الطیر به هفت وادی (طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فقر و فنا) اشاره شده است. اگر مراتب سلوک این دو عارف با تکیه بر هفت وادی منطق‌الطیر و مقامات اربعین تحلیل شود، در برابر وادی طلب با اندکی تسامح، برخی مقام توبه را برای شبستری به ‌عنوان اولین وادی اتخاذ کرده‌اند. شبستری بر خلاف عطار برای وادی عشق و توحید مفاهیمی بیان داشته که توأم با شطح و طامات است، و آن را نهایت تفکر می‌پندارد؛ اما عطار حیرت را لازمة توحید می‌داند. وادی چهارم در سیر و سلوک عطار (استغنا) همچون مقامات محبت، صبر، جهد، عبادت و تسلیم در شعر شبستری به کار نرفته، همان‌گونه که نهایت، ورع، اخلاص و ولایت در شعر شبستری آمده، اما در منطق‌الطیر نیامده است. این دو شاعر 27 مقام مشترک دارند که البته برخی مقامات نیز در شعر هر دو به کار نرفته است. در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا هفت وادی عطار و مقامات اربعین، به‌ عنوان مبانی تحقیق، در گلشن‌راز و منطق‌الطیر بررسی شده و مفاهیم، الفاظ مشترک و متباین در این دو، مشخص گردیده است.

لغت عیسی، یسوع؛ به معنی نجات دهنده است. برای این نام معانی دیگری چون پادشاه و مبارک بیان کرده اند. نصاری، حضرت عیسی را خدا، یکی از سه خدا و پسر خدا یا تجسد خدا می دانستند و بر این باورند تنها از طریق عیسی می توان با خدا ارتباط برقرار نمود. لقب روح الله به خاطر تولد عیسی بدون مقدمات طبیعی و به موجب «از روح خویش در او دمیدیم» (21/91) است.حضرت عیسی دارای معجزاتی از قبیل: بر روی آب رفتن، خط خوانی بدون رفتن به مکتب، گویایی در گهواره، دمیدن در پرنده، علاج بخشی اکمه و ابرص، آوردن ماﺋده از آسمان، عروج و ... است چون مبنای این پژوهش بر معرفی عیسی از دیدگاه قرآن و غزلیات شمس تبریزی است لذا از پرداختن به معجزات و امور دیگری از زندگی عیسی؛ چون داستان زنده کردن عازر (ایلعازر) و ... که در قرآن یا غزلیات شمس مذکور نیست، پرهیز شده است.

اگر شعر فارسی را به دو مکتب عشق و عقل طبقه بندی کنیم آخرین کتاب مدرسه عشق، غزلیات شمس است دیوانی که وجد و شور و جوش و خروش است و بس. دیوانی که پیوند غزل و موسیقی در آن به کمال است. بخشی از این موسیقی از طریق تکرار است. ارزش تکرار از دیدگاه علم معانی تاکید است و تاکید گاهی به منظور تعظیم، تحقیر، تحذیر، اغرا و ... صورت می گیرد. هدف مولانا از تکرار، پررنگ تر نشان دادن زمینه تصویراست و از آن به عنوان نیرویی برای بیان اعلای مفاهیمی استفاده می کند که زبان از بیان آن به ستوه آمده است و به نوعی می توان گفت زبان الکن گشته و مخاطب باید برای درک منظور گوینده در آنها غوص نماید و در خود حالی چون سراینده اش بیابد تا ارزش هنری آن را دریابد.از طرفی، در بدیع لفظی، تکرار، موسیقی کلام را به وجود می آورد و موجد صناعاتی از قبیل: هم صدایی، هم حرفی، رد الصدر الی العجز، ردالعجز الی الصدر، تبدیل و عکس و ... است. نباید فراموش کرد یکی از عوامل موسیقی در شعر فارسی قافیه و ردیف است که خود نوعی تکرار محسوب می شود.