جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مساله جبر و اختيار، نه تنها يكي از پيچيده ترين مباحث علم كلام است، بلكه از مسايلي است كه از محدوده حوزه هاي درس و بحث مدرسي، فراتر رفته؛ و از گذشته هاي بس دور، فكر بشر را به خود مشغول داشته، و عارف و عامي را در انديشه فرو برده است. تعابير و اصطلاح هايي همچون: بخت و اقبال و تقدير و سرنوشت، حاكي از گونه اي باور فطري به سيطره جبر، بر زندگي انسان است، و از طرف ديگر وجود تدبير و انديشه و انتخاب عمل در انسان، كه بازتاب قدرت اختيار است، از ويژگي هاي ذاتي بشر است. مولانا جلال الدين محمد بلخي هم، كه يكي از ژرف انديش ترين چهره هاي ماندگار بشري است، به سادگي از كنار اين مساله نگذشته؛ و در مثنوي شريف خود در داستان هاي گوناگون و به مناسبت هاي مختلف آراء متضارب اهل كلام را در مساله جبر و اختيار، به بهانه بحث و جدال ميان بازيگران داستان ها، به ميان كشيده، و نظريه هاي مخالف و متضاد آنها را، به گونه اي با آيات و احاديث و استدلال هاي عقلي و تاريخي، مستدل ساخته، كه گاهي خواننده مثنوي را چنان در حيرت فرو مي برد كه در ترجيح يكي از نظريه ها بر ديگري فرو مي ماند، و حتي نمي داند كه بالاخره خود مولانا كدام نظريه را بر ديگري ترجيح مي دهد. در اين مقاله، سعي شده است كه: موارد مختلف بحث جبر و اختيار در مثنوي مولوي، بررسي شده، با ديدگاه هاي كلامي اهل سنت (اشاعره و ماتريديه)، و معتزله، منطبق گردد؛ و ديدگاه خاص مولانا در اين مساله توضيح داده شود.

مسأله چگونگی حصول علم و تعقّل (دانش و شناخت) در انسان از مسائلی است که همواره ذهن فلاسفه و دانشمندان را به خود مشغول داشته است.در میان فلاسفه روزگاران پیشین، شیخ شهاب الدین یحیی سهروردی (شیخ اشراق) به این مسأله توجّه خاصی داشته و در آثار متعدّد فلسفی فارسی و عربی خود تعاریف گوناگونی از این مقوله ارائه داده است. هدف از این مقاله پاسخ به این پرسش است که آیا این تعاریف گوناگون، برآمده از سردرگمی و رکود فکری شیخ در این گونه مسائل بوده است ویا بیانگر نوجویی و سیر تکامل اندیشه در فلسفه اوست؟ پاسخ به این پرسش در گرو بررسی دقیق این تعاریف و مقایسه آنها با همدیگر و تعیین تقریبی تقدّم و تاخّر زمانی آنهاست که این مقاله در پی آن است. نتیجه‌ای که از این جستار به دست آمده است، این است که چون شیخ اشراق در آثار آغازین خود تحت تاثیر فلسفه مشّاء بوده است، علم و تعقّل را نتیجه حصول صورت اشیاء در ذهن دانسته است، سپس در جریان تکامل فکری خود، تعاریف دیگری از این مقوله ارائه داده است تا سرانجام پس از رسیدن به جهان بینی نوری- اشراقی خود، علم و تعقّل را حاصل ماهیت نوری نفس و حضور و ظهور اشیاء برای نور اعلام داشته است. منابع مورد استفاده در این مقاله، در درجه نخست، آثار فلسفی فارسی و عربی در دسترس شیخ و دو شرح مشهور و معتبر شهرزوری و قطب شیرازی بر حکمهالاشراق است و دلیل این امرهم بهرمندی مستقیم و بدون واسطه از سخنان خود شیخ یا شارح نامدار حکمه الاشراق است و در درجه دوّم، دیگر منابع در دسترس مرتبط با این موضوع است. درضمن از آن جا که ملاصدرا از شیخ اشراق، بسیار متأثر بوده است ،به گونه‌ای گذرا به تفاوت اساسی نظر ملاصدرا با شیخ در این مسأله نیز اشاره خواهد شد.