جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در عصر حاضر، رویکرد معرفت‌شناختی به معارف دینی، معرفت‌شناسی دینی را رقم می‌زند. متکلمان مسلمان سده‌های میانه، پیش از ورود در معارف اصلی علم کلام مانند خداشناسی و نبوت و معاد، با پرسش‌هایی معرفت‌شناختی در باب چیستی علم، امکان معرفت، شکاکیت و... مواجه شدند، درحالی که در آن زمان، دانشی مستقل به ‌نام معرفت‌شناسی (به‌ منزله محمل آن مباحث) مطرح نبود. در نتیجه آن‌ها مجموعه‌ای از مباحث را ذیل عنوان عام « نظر» در ابتدای کتاب‌های خویش آوردند که از حیث انسجام و دقت‌های تحسین‌برانگیز، جالب توجه است؛ به‌ویژه این‌که علاوه بر مباحث عام معرفت‌شناسی، بحث‌های خاص معرفت‌شناسی دینی را سامان داده و پشتوانه‌های معرفت‌شناختی معارف دینی را – به‌قدر وسع خویش- تامین کردند.بر مبنای فوق، ما به کنکاش در کتاب‌های کلامی پرداختیم و از باب نمونه، سراغ قاضی عضدالدین ایجی و علامه حلی رفتیم تا مجموعه مباحث معرفت‌شناسی آن‌ها را توصیف و تحلیل کنیم و نشان دهیم که این متکلم اشعری و شیعی و متکلمانی که آراء آن‌ها در آثار این دو بیان و نقد شده، دقیقا توجه خود را معطوف به چه موضوعاتی در معرفت‌شناسی کرده‌اند و محتوای سیر منسجم آن‌ها در معرفت‌شناسی دینی چیست؟ بی‌شک، این توصیف و تحلیل، آغاز راه در سامان دادن به تحقیقاتی از این دست خواهد بود که در پیمودن آن گزیری نبود؛ چراکه پیش از ورود به مقایسه معرفت‌شناسی (دینی) متکلمان مسلمان و متفکران معاصر مغرب‌زمین، استخراج و تبیین مطالب غنی اما مغفول مسلمانان و نشان دادن استحکام و انسجام آن‌ها به‌صورت تفصیلی و موردی ضرورت دارد. در واقع محصول این پایان‌نامه، می‌تواند شاهد گرفتن مباحث این دو متکلم برای اثبات قوت و امکان دیالوگ با معرفت‌شناسی معاصر با تکیه بر غنای علمی پیشینیان ما تلقی شود.قاضی ایجی و علامه حلی، هر کدام با رویکرد کلامی خویش و طبق ساختاری کم و بیش مشابه، ابتدا به مباحث معرفت‌شناسی عام نظیر چیستی علم و معرفت، اقسام علم، علوم ضروری، راه حصول علم (نظر)، شکاکیت، امکان معرفت و... پرداخته و سپس وارد مباحث خاص معرفت‌شناسی دینی از جمله امکان معرفت خداوند و ضرورت و وجوب معرفت خداوند، اولین واجب و... شده‌اند. آن‌چه نظام و انسجام سیر مباحث ایشان را حفظ کرده، همان رویکرد معرفت‌شناختی به معارف دینی است که شامل چهار محور اصلی زیر است و هر محور به‌منزله گام‌هایی است که ترتیبی منطقی دارند:1. حصول علم و معرفت برای انسان امکان دارد.2. علم و معرفت نسبت به متعلقات ایمان دینی (مبدأ و معاد) امکان دارد.3. راه عام کسب علم و معرفت خداوند، «نظر» (تفکر و استدلال) است و نظر، علم را افاده می‌کند.4. نظر کردن در معرفت خداوند متعال واجب و ضروری است (عقلا یا شرعا).سعی ما بر نشان دادن این محورها بوده اما تنظیم فصل‌ها و مباحث را تقریبا طبق همان ساختار متکلمان مورد نظر قرار دادیم تا گزارش توصیفی و تحلیلی خود را با واقعیت بکر و دقیق موجود در کتاب‌های کلامی وفق دهیم. در قسمت نتیجه، جمع‌بندی مباحث را در قالب محورهای مزبور نشان دادیم.

تحولات مذهبی به ویژه تسامح مذهبی در دوره اکبرشاهی که منجر به پدید آمدن دین الهی در میانه سال های سلطنت اکبر شاه شد، زائیده عوامل مختلفی است که در بستر زمانی ـ مکانی خاصی شکل گرفته است. بر پایه گزارش های تاریخی می توان پی برد که مهم ترین عامل ایجاد این تحولات خود اکبر شاه و ویژگی های خاص فکری و اخلاقی وی بوده است. در این میان گروهی از پژوهش گران با کنار زدن ظواهر گزارش های تاریخی، اکبر شاه را فراتر از یک مصلح دینی، سیاست مداری زیرک و بلکه سیاست باز توصیف کرده اند. به طور کلی سرچشمه تحلیل ها در مورد این پادشاه و اقدامات او به دو دیدگاه عمده باز می گردد که در این پژوهش مورد واکاوی و نقد قرار می گیرد: نخست دیدگاه ابالفضل علامی، وزیر اکبر شاه در دو کتاب «آئین اکبری» و «اکبر نامه» که به ارزیابی مثبت از همه کارهای او پرداخته است و دیگری دیدگاه نظر عبدالقادر بدائونی، که سرسختانه با اقدامات اکبر شاه به ویژه در زمینه «دین الهی» به مخالفت برخاسته است. در بدنه اصلی تحقیق تحولات مذهبی بررسی و عوامل اصلی برای تبیین تحولات صورت گرفته در بستر حکم رانی این پادشاه گورکانی بر شمرده می شود.