جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نزدیک به 200 سال از آغاز نخستین کوششها برای تصحیح انتقادی- علمی شاهنامه فردوسی می گذرد. در این مدت قدم های بلندی برداشته شده و آثار ارزشمندی به زیور چاپ درآمده است، از جمله تصحیح داستان رستم و سهراب توسط شادروان مجتبی مینوی و بویژه چاپ دوم آن که حاوی مقابله با نسخه تازه پیدای فلورانس است. البته راه به پایان نیامده و هنوز تا رسیدن به متنی مطمئن و کامل از شاهنامه فاصله بسیار است. نویسنده کوشیده است در ارتباط با تصحیح و توضیح داستان رستم و سهراب، قدمی کوچک بر دارد و بخشی از نتایج مطالعات خود را در معرض نقد و نظر شاهنامه شناسان زبان و ادب پارسی قرار دهد.

دیباجه شاهنامه، سندی است، گویا بر عقائد و باورها، اهداف و انگیزه ها و نیز منابع فردوسی در سرایش شاهنامه. در این نوشتار برآنیم تا مستندا آشکار سازیم که از جمله منابع اصلی حکیم طوس در این دیباجه، کتاب الکافی مرحوم ثقه الاسلام کلینی (م: 329 ق) است. مشابهت ها و در واقع یگانگی ها میان مضامین دو کتاب به اندازه ای است که احتمال هر فرضی جز تاثری آگاهانه و عامدانه را به یکسو می نهد و نشان می دهد که فردوسی این حکیم شیعی متاله چگونه از نخستین و مهم ترین مجموعه حدیثی شیعه، به نحوی هنری، عمیق و آگاهی بخش سود برده و در عین حال هویت فرهنگی خویش و کتابش را معین ساخته است. و البته این تاثر که چنانکه خواهیم دید نه از سر اتفاق و توارد که کاملا آگاهانه و عامدانه بوده است، به مخاطبان این پیام را می رساند که غرض از نظم شاهنامه نه احیای داستانهای کهن و فرهنگ فسرده گذشتگان؛ بلکه ریختن فرهنگ ناب اسلامی در ظرف این روایات و انتقال این مظروف اصیل به مردمی است که در روزگار غلبه نامردمی ها امکان آشکار و مستقیم سخن گفتن با ایشان نبود. و ظاهرا همین، سبک و سیاقی شد که بعدها دیگر نویسندگان و شاعران بدان تاسی جستند و دانه معنا و حقایق مطلوب را در ظرف قصه ها و حکایت ها آوردند و البته مخاطبان را تحذیر دادند که اسیر صورت داستانها نگردند و مظروف را متوجه باشند.

از گذشته تا کنون، شناخت حافظ، دغدغه بسیاری از محققان زبان و ادب فارسی بوده است و در این میان بحث جبر و اختیار جایگاهی ویژه داشته و دارد. چنانکه بسیاری، حافظ را جبری انگاشته اند و اندکی بر اختیارمداری او پای فشرده اند و تعدادی هم او را ابن الوقت دانسته و در واقع به جمع میان جبر و اختیار معتقد گشته اند و جالب اینجاست که همه این صاحب نظران جهت اثبات مدعای خویش، به ابیاتی از حافظ تمسک جسته اند و اما حقیقت چیست؟ و آیا اصلا راهی برای رسیدن به نظری قطعی در این زمینه وجود دارد یا خیر؟ در این نوشتار کوشیده ایم تا بدین سوال پاسخی درخور دهیم و معین سازیم که مبنای حافظ در این بحث، لاجبر و لاتفویض بل امر بین الامرین است و نه چیزی دیگر. در این میان برای پرهیز از هر پیش داوری و احیانا سوء برداشت ها و اتهامات احتمالی، ابتدائا نظریات چهل و پنج تن از حافظ پژوهان را مورد مداقه قرار دادیم که بی شک استقرا تامی نیست؛ لکن امیدواریم که گویا باشد. از این تعداد بیست و پنج تن فی الجمله بر جبرگرایی حافظ اذعان داشتند، چهارده تن صراحتا متعرض این بحث نشدند و مابقی؛ یعنی شش نفر هم البته با تفاوت هایی بر اختیار توافق کرده اند. آنگاه بر مبنای قرائن متنی و رعایت اصول هرمونوتیک کوشیدیم تا نظر حافظ را به دور از پیرایه ها و تنها بر مبنای متن دریابیم؛ البته گذر از دهلیز عقاید کلامی گوناگون که جا به جا به حافظ نسبت داده شده و برای آنها نیز شواهدی از متن ارائه شده، آسان نبود لکن با بیان دقیق این عقاید و شواهدی از متن که با آنها ستیز معنایی و مصداقی دارد به نقدی روشمند در حد بضاعت خود همت گماشتیم و نهایتا همانطور که قبلا اشاره شد به نظریه منسجمی رسیدیم که همه شواهد متنی را یک کاسه می کند، بدون آنکه در جایی با متن ناهماهنگ باشد.