جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطالعه الگوهای رشد کالبد و فضاهای شهری در دوره سده های میانه و تحلیل ارتباط آن تحولات با تغییرات اجتماعی - اقتصادی که در شهرها رخ می داد، امکان بازشناسی و تبیین نقش نیروهای اجتماعی در زندگی شهری و نیز فرایند بروز تغییر در شکل شهرها را فراهم می آورد. بر این اساس، رشد و گسترش شکل شهر به مانند انعکاسی از مراحل انکشاف و تغییرات اجتماعی درون شهرها محسوب می شود. در مطالعه حاضر، موضوع علل بروز تغییرات در الگوی کالبدی و شکلی شهر ایرانی مورد بررسی قرار گرفته، این تغییرات با عنایت به دو دسته عوامل بیرونی (حکومت، اراده نخبگان سیاسی - اداری شهری و...) و عوامل درونی (رشد مناسبات اقتصادی و اجتماعی شهری)‌ مورد ارزیابی قرار می گیرد. مساله پژوهش گفتار حاضر چنین است: تحولات و تغییراتی که در مناسبات شهری ایران روی می داد؛ تا چه میزان از تغییر شرایط درونی، یعنی ناشی از رشد و تکامل مناسبات اقتصادی - اجتماعی شهری؛ و تا چه میزان از شرایط و عوامل تاثیرگذار بیرونی، که بر زندگی اجتماعی - اقتصادی شهری موثر بودند، تاثیر می پذیرفت؟

محله به عنوان سکونت گاهی اجتماعی محل استقرار شهرنشینان بوده است. این واحد اجتماعی که رکن جامعه ایرانی - اسلامی و برآیند ترکیب این دو جامعه محسوب می شد، ساختار کالبدی شهرهای ایران باستان را در قالبی متفاوت در ایران اسلامی به نمایش گذاشت. عوامل متعدد سیاسی - اداری، اقتصادی و اجتماعی - فرهنگی موجب شکل گیری فضای کالبدی محله در شهر شده که از این میان، عوامل اجتماعی و فرهنگی به واسطه ارتباط مستقیم با خصایص اجتماعی و خصلت فرهنگ پروری محله از اهمیت خاصی برخوردارند. به دنبال پیدایش محله در ساختار کالبدی شهر ایرانی - اسلامی، کارکردهایی نیز بر آن مترتب می شد که بر این اساس می توان این کارکردها را در راستای دو عامل مذکور برای محله تبیین کرد. مطالعه و بررسی تاریخی عوامل شکل گیری محله و کارکردهای آن می تواند در تحلیل مناسبات شهری جامعه ایران در دوره اسلامی بسیار مفید واقع شود. مقاله پیش رو ضمن بررسی گذرای روند پیدایش محله در شهر ایرانی - اسلامی و مقایسه آن با برزن ایران باستان، از میان عوامل شکل گیری محله و کارکردهای حاصل از آن، عوامل و کارکردهای اجتماعی و فرهنگی محله را بررسی و مطالعه کرده است.

در طی قرن هفتم هجری، مغولان بخش بزرگی از سرزمین های شرق اسلامی را تحت سیطره خود گرفته در بر صحنه سیاسی و اجتماعی این سرزمین ها حضوری مسلط یافتند. آنان اقوامی بودند با زبان، فرهنگ، تعلقات آب و هوایی، سنت های کوچ رویی و ذهنیت های معماری متفاوت؛ از این رو در شهرک هایی که در کنار شهر پایتخت های خود بنا کردند، پرده منقوش فرهنگی خود را بر روی آن کشیدند، ولی باز اقلیت های قومی کوچکی بودند. اما این تمایز قومی و هویت فرهنگی مغولان با شیوه تسامحی که در زمان غازان خان (حک: 694-703ﻫ.) منجر به گزینش دین اسلام گردید، تفاوت بارزی یافت. این اعتقاد دینی با ماهیت فرهنگی ای که اساسا ایرانی بود، تقویت شد و قوام گرفت و فرهنگ مغولان را از معماری تا دینی از آبشخور فرهنگ ایرانی - اسلامی سیراب کرد. کوس این تحول فرهنگی با ساخته شدن شهرک غازانیه تبریز در قلمرو ایلخانان طنین انداز شد. ساختار و کارکردهای این شهرک نشان دهنده تغییرات عمده اجتماعی- اعتقادی و سیاسی رخ داده در میان مغولان بود. این چنین بود که فرهنگ عشیره ای مغول که تنها در میان قبایل صحراگرد و در عرصه کارزار و غارت می توانست قدرت نمایی نماید، در جدال تمدنی و فرهنگی و حکومت که چیزی برای ارائه نداشت، آرام آرام رنگ باخت.