جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بازیابی مصادر روایی تفسیر «التبیان» به شناسایی تاریخ شکل­گیری تفسیر شیعه پیش از شیخ طوسی و نیز، نزدیک شدن به منابع اولیّه حدیثی کمک می­کند. افزون بر آن، شناسایی مصادر حدیثی راهی برای ارزیابی میزان اعتبار روایات تفسیر «التبیان» است که در ضمن آن، بخشی از تفاسیر مفقود کهن همچون تفسیر وزیر مغربی کشف و بازسازی می­شوند. شیخ طوسی 1034 روایت از ائمه معصومین (ع) در «التبیان» ذکر کرده که مصدر یک چهارم این روایات، مصادر حدیثی و تفسیری شیعی است. یافته­ های تحقیق نشان می­دهد تفسیر جامع البیان طبری، مصدر حدود 250 روایت از روایات تفسیر «التبیان» بوده است. تفسیر «المصابیح» وزیر مغربی نیز در ردیف دوم و پس از تفسیر «طبری»، مهمترین منبع روایات «التبیان» است. تفسیر وزیر مغربی با آنکه خود شیعی است، به سبب اتصال با منابع حدیثی و تفسیری اهل سنت، به عنوان منبع واسطه برای «التبیان» عمل کرده است. با این­همه، «نقل به معنا» و تغییر و تحول بسیار در متن روایات «التبیان» و نیز ابوجعفرهایی که کاملاً مشخص نیست به معصوم باز می­گردد یا خیر، سبب شکل‌گیری 140 مورد «روایات بدون مصدر» در تفسیر «التبیان» شده است. یافته­ها و مقایسه روایات «التبیان» با مصادر اصلی نشان داد، منظور از «ابوجعفر» در روایات «التبیان»، همیشه امام باقر (ع) نیست، بلکه کنیه «ابوجعفر» مشترک میان امام معصوم، کلبی و طبری است.

رجال ­­شناسان اهل سنت، گاهی راویانی را به عنوان شیعی معرفی می­کنند که رجال ­شناسان شیعه آنان را نمی­ شناسند یا مورد توجه جدی قرار نداده­ اند. به عبارت دیگر، آنان از نظر رجالی در منابع شیعی مهمل و مجهول هستند. منابع اهل­ سنت برخی از این افراد را از داعیان تشیع دانسته ­اند که در حوادث تاریخی نقش مهمی داشته­ اند. این راویان شیعی در منابع حدیثی عامه و منابع حدیثی شیعۀ امامیه یا زیدیه، دربارۀ فضائل علی(ع) و سایر ائمه و گاه مسائل فقهی روایت دارند. این جستار پس از بررسی این افراد در منابع رجالی و حدیثی، ویژگی­ های شخصیتی و عقیدتی مشترک آن­ها را مشخص کرده ­است که شامل اعتقاد به تشیع عام کوفی، وابستگی به غلو و تشیع سیاسی و ارتباط با تشیع کیسانی است. احتمال دارد نداشتن کتاب مستقل حدیثی، نقل نکردن از ائمۀ امامیه و تمایلات زیدی این رجال، سبب عدم توجه منابع رجالی شیعۀ امامی به این افراد شده است.

جامع احادیث الشیعه تألیف سید حسین طباطبائی بروجردی (م.1340)، مرجع عالی‌قدر شیعه، یکی از مجموعه‌های روایی ارزشمند حاوی روایات معصومین علیهم‌السلام در زمینۀ فقه‌ است که با هدف رفع ایرادات و نقایص موجود در کتاب وسائل الشیعه و سایر مجموعه‌های روایی تدوین شده‌است. این پژوهش در پی پاسخ به این سؤال است که کتاب جامع احادیث الشیعه دارای چه اصول و سبکی است؟ نتیجۀ پژوهش حاضر گویای این مطلب است که تنظیم ابواب کتاب بر اساس ترتیب فقهی، تقدیم موضوعات اصولی بر فقهی و ذکر آیات الاحکام صورت گرفته‌است. اصول حاکم بر نقل احادیث در جامع الاحادیث شامل جامعیت روایات هر باب، نقل عین سند و متن حدیث، توضیح مفاهیم احادیث، عدم تقطیع احادیث، تقدیم روایات عام بر خاص و تقدیم روایات مطلق بر مقید است. این تحقیق به ‌روش توصیفی-تحلیلی و جمع‌آوری مطالب به صورت کتابخانه‌ای انجام گرفته‌است.

شناسایی چهره­های علمی مطرح اما مغفول در تاریخ حدیث و رجال برای آشنایی با مراحل و تطورات پشت سرگذاشته این علم ضروری است. «حمید بن زیاد» از محدثان و راویان واقفی مشهور کوفی، در قرن سوم است که در اسناد احادیث و طرق کتاب‌های کوفیان، نامش فراوان دیده می­شود. اطلاعات زندگی­نامه­ای و نسب­شناسی درباره حمید بسیار اندک است؛ اما به کمک برخی عبارات نجاشی و طوسی می­توان گفت وی در اطراف کوفه زیسته و سپس مجاور مرقد امام حسین (علیه اسلام) در کربلا شده است. محدثان صاحب‌نام همچون کلینی، ابن­عقده و ابو غالب زراری از حمید سماع یا اجازه روایت داشتند. کلینی سبب رواج منقولات حدیثی حمید در کتب اربعه است. با تکیه بر الفهرست طوسی و الرجال نجاشی دریافتیم روی هم­رفته بالغ بر 250 بار با واسطه حمید به کتاب‌های محدثان کوفه طریق داده می­شود. بررسی سندی و شخصیتی این تعداد در دسته­بندی­هایی سه گانه انجام گرفت. آنچه در میان اساتید حمید برجسته می­نماید، حضور چشمگیر سران واقفه مانند محمد بن حسن بن سماعه است. با تطبیق اسناد الفهرست طوسی و الرجال نجاشی با محور قرار دادن طرق حمید، می­توان گفت طرق نجاشی کامل­تر و دقیق­تر از طوسی، اسناد حمید را ذکر می­کند. به نظر می­رسد خلاصه کردن اسناد الفهرست توسط طوسی سبب افتادگی­های سندی در این کتاب شده است.

ابن­قولویه از محدثان قمی در سدۀ چهارم بوده که سال­های پایانی عمر خود را در بغداد سپری کرده است و محدثان و عالمان بزرگی همچون غضائری و شیخ مفید از او بهره برده­اند؛ اما اکنون از آثار و آراء وی نشان کمی در دست است. میزان تأثیرگذاری ابن‌قولویه بر حدیث بغداد را می­­توان در دو کتاب رجالی فهرست­نگاری شیعه، الرجال نجاشی و الفهرست طوسی نشان داد. پنجاه و دو راوی صاحب کتاب در این دو منبع، به واسطۀ ابن­قولویه معرفی و طریق داده شده­اند که چهل راوی را تنها ابن­قولویه در الرجال نجاشی نقل کرده است. برخی از آن­ها مانند احادیث سعد بن عبدالله اشعری، الرجال کشی و کتاب­های فقهی ابن­ابی­عقیل مهمترین متون منتقل شده توسط ابن‌قولویه به منابع حدیثی بغداد در سدۀ چهارم بوده است. به­رغم بهرۀ فراوان نجاشی، شیخ طوسی از طرق و اسناد ابن­قولویه یاد نکرده و حتی در موارد مشابه، طرق ضعیفی مانند طرق ابن­بُطَّه را جایگزین وی کرده است. توجه به سفرهای ابن­قولویه نشان می‌دهد، او بیش از همه، کتاب­های محدثان قم و ری، و سپس دیگر حوزه­های حدیثی ایران مانند خراسان و سمرقند را به بغداد آورده است. همچنین، سفر ابن­قولویه به مصر و دیگر شهرهای عراق، سبب بازگرداندن اسناد و دفاتر کهن محدثان کوفی به بغداد شده است. آراء خاص و مشخص ابن­قولویه در پس آراء شاگردان بزرگ و نسل­های بعدی مانند شیخ مفید و شیخ طوسی، حل و محو شده است؛ اما تأثیر او در انتقال حدیث قم به بغداد قابل اغماض و چشم­پوشی نیست.

برخی وازگان قرآنی با معانی متفاوتی به کار می‌روند که معمولا در دانش وجوه و نظائر معرفی می‌شوند. ریشه «ق و م» از ریشه‌های پرکاربرد قرآنی است که حدود ششصد و شصت مرتبه مشتقات آن به کار رفته است. تعداد وجوه معنایی مشتقات ریشه «ق و م» در قرآن توسط برخی نویسندگان وجوه و نظائر به بیست و دو وجه می‌رسد. سیزده وجه را حیری، دامغانی و ابن‌جوزی به تنهایی، و بقیه وجوه را سه نویسنده، به صورت مشترک مطرح کردند. هسته معنای اصلی ریشه «ق و م»، ایستادن است که لغت‌شناسان به آن اشاره کردند. بررسی تفاسیر و سیاق آیات نشان داد بسیاری از این بیست و دو وجه به هسته معنایی بازمی‌گردند یا با آن ارتباط معنایی دارند. در این میان برای وجوه « الإتمام، الأمن و الدفن» با معنای اصلی ریشه، ارتباطی یافت نشد. پرکاربردترین مشتق این ریشه در قرآن، واژه «قوم» است که تعداد سیصد و هشتاد و چهار مرتبه تکرار دارد و معنای «جماعت» و گروه انسانی دارد.

رجال­شناسان متقدم معمولاً در شمار کتاب‌های احمد بن محمد برقی از کتاب الرجال یاد می­کنند. با این‌همه ابن­ندیم از نخستین کسانی است که این انتساب را به پدر احمد، محمد بن خالد برقی بازمی‌گرداند و حتی کتاب دیگر احمد یعنی المحاسن را به پدر منسوب می­کند. پس از وی، معاصرانی چون آقابزرگ تهرانی این ادعا را به‌نوعی دیگر بازگو کردند. شوشتری با قرائنی چند، نهایی‌ترین دیدگاه را مطرح کرد و الرجال برقی را به نواده احمد برقی منسوب دانست. دیدگاه شوشتری اکنون پذیرفته شده و متقن به نظر می­رسد. با این‌همه خطای در برداشت از عبارت برقی در این دلایل وجود دارد؛ زیرا عبارت «کتاب سعد» به کتاب سعد بن سعد اشاره دارد و نه کتاب سعد بن عبدالله که شوشتری مدعی است. تصریح متقدمان، انصراف نام برقی به احمد برقی در کتاب‌های رجالی و نیز شهرت فراگیر احمد برقی از دلایلی است که نشان می­دهد، کتاب الرجال به وی تعلق دارد.

مصدریابی روایات تفسیر التبیان، به وضوح نشان می­دهد که منابع حدیثی طوسی، فقط کتاب­های شیعی نبوده، بلکه از کتب سنی به­وفور بهره گرفته است. یافته­ها نشان داد تفسیر طبری، بیشترین تأثیر را بر تفسیر التبیان داشته است. در این میان، روایات مشترکی بین مصادر شیعه و سنی یافت شده­اند که در منابع تفسیری و روایی فریقین به دو صورت، قابل ردیابی بودند؛ روایاتی که الفاظ یکسان یا همسان دارند و روایاتی که مضمون و محتوای مشترک، با الفاظ تا حدودی متفاوت دارند. بررسی تاریخی این روایات، به شناخت تعامل و رفت­وآمد روایات تفسیری در منابع ﺷﻴﻌﻪ ﻭ سنی کمک زیادی می­کند. از سوی دیگر، روش طوسی در اخذ و شیوۀ گزارش و انعکاس احادیث در این مقایسۀ منابع به­خوبی روشن می­شود. تقطیع، نقل به معنا، ادراج و تصحیف در متن و سند، از عوارض روش طوسی در نقل روایات التبیان هستند.

کتاب‌های چهارگانۀ حدیثی شیعه احادیث مشترک و مشابهی دارند که در آن‌ها گاه اختلافات متنی دیده می‌شود. مقایسۀ احادیث مشابه، این اختلافات را در حالت‌های مزید، تصحیف و تحریف، نقل به معنا و مقلوب می‌گنجاند. عواملی مانند «تقطیع»، «ادراج یا اضافات راوی» و «تصرف عمدی» معمولاً باعث اختلاف در نقل احادیث مشابه هستند. این اختلاف‌ها سهواً یا عمداً ممکن است بر معنای‌‌ حدیث تأثیر گذار باشد و حکم معصومR را تغییر دهد و یا مانند اکثر مواردی که حدیث، روایت مقلوب است، تغییر زیادی در معنا ایجاد نکند. روایت مدرجی که راوی در آن توضیحاتی را بیفزاید، سبب مزید کلمه یا عبارت در احادیث مشابه می‌شود. حدیث مزیدی که با اضافه شدن چند جمله شکل بگیرد، بر اثر تقطیع به وجود آمده است. از میان مؤلفان کتب اربعه، بیش از همه شیخ طوسی روایات کافی را تقطیع می‌کند. نقل به معنا در سطح کلماتِ مترادف، هم‌خانواده یا انتقال به مفهوم اخصّ، رایج‌ترین نوع نقل به معناست. نقل به معنا در سطح جملات نیز شیوۀ متداول شیخ صدوق در میان احادیث مشابه است؛ زیرا شیخ صدوق با انداختن سند و نیز خلاصه کردن متن، معمولاً تنها حکم معصوم را بیان می‌کند.

این تحقیق به منظور نمایان ساختن جلوه‌هایی از کنکاش عرفای اهل شریعت و حقیقت، در زمینه‌ی تأویل و تفسیر آیات قرآنی صورت گرفته است و برای این امر به مقایسه و تطبیق آرای ابوعبدالرحمان سلمی و ابوالقاسم قشیری اقدام شده است که در نوع خود، کم‌نظیرند. در این تحقیق نمایان می‌شود که قشیری از هر دستاویز فرصتی برای بیان مبانی تصوف و عرفان و سیر و سلوک الی الله استفاده نموده است و معانی لغوی کلمات و جنبههای صرفی و نحوی آیات قرآنی را مد نظر قرار داده است. در حالی که روش سلمی، مختصر نویسی است و می‌کوشد اصل مسأله را با عباراتی کوتاه ولی پر مغز بیان کند. به همین خاطر، در بسیاری از موارد که دیده می‌شود آیه‌ای را تفسیر نکرده است. اما در تفسیر قشیری، تقریباً تمام آیات قرآن تفسیر شده و در هر آیه کوشیده است اشارات عرفانی آن را ـ هر چند به صورت اجمال، فشرده و گذرا بیان نماید. تفسیر لطائف الاشارات، اولین تفسیر عرفانی کامل قرآن کریم است و یکی از نکات مهم این تفسیر، بیان اشارات عرفانی در بسم الله الرحمن الرحیم همهی سورههای قرآن ـ به جز سورهی برائت ـ است. از دیدگاه قشیری روش تفسیر اشاری، مبتنی بر توفیق و عنایت الهی است، التزام به نص قرآنی و عدم بهرهگیری از آن در تأیید روش تفسیری خویش و در نهایت توجه به عقل در تفسیر در حدی محدود لازم و ضروری به نظر میرسد، اما برای استنباط معانی به بالاتر از آن نیاز است. قشیری در نقل برخی از داستانها در شأن نزول آیات، گرفتار اسرائیلیات شده و یا از احادیث جعلی استفاده نموده است. اما سلمی به دلایل متعددی از این امر دور مانده است. در بسیاری از این زمینه‌ها، تفسیر قشیری بر سلمی رجحان دارد.با آنکه قشیری تا حدی از روش سلمی تأثیرپذیر بوده است، با این حال، ابتکاری بودن بسیاری از رهیافت‌های وی نکاتی است که نمی‌توان به سادگی آنها را رد و انکار کرد.واژه‌های کلیدی: لطائف الاشارات، تفسیر سلمی، تفسیر عرفانی، حقایق التفسیر