جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قحطی در ایران سابقه ای به قدمت تاریخ این سرزمین دارد. ساکنان ایران زمین، از کهن ترین روزگاران، به صورت ادواری، با قحطی و کمیابی ارزاق دست به گریبان بوده و به کرات بر اثر آن قربانیان بسیار داده اند. درباره اسباب و علل ایجادکننده این قحطی ها سخن بسیار رفته است. بعضی از محققان، ساده اندیشانه و عجولانه، به سراغ نزدیک ترین و سهل الوصول ترین عاملی که به نظرشان می رسیده قهر طبیعت رفته اند و مصایب بی شماری را که طی قرون متمادی بر اثر قحطی برای مردم ایران پدید آمده است، یک باره و یک سره، معلول بی مهری طبیعت دانسته اند. این تصور نه به کلی خالی از واقعیت است و نه تمام واقعیت را دربر دارد. تردیدی نیست که فلات ایران در مقام مقایسه با بخش هایی از جهان نظیر اروپای غربی و شمالی، کانادا، و نیز در قیاس با متوسط کل جهان از رطوبت و بارندگی کافی برخوردار نبوده و نیست، به همین دلیل، در طول تاریخ، بسیاری از قحطی های ایران از خشک سالی های متناوب نشئت گرفته است. با وجود این، دور از منطق و واقعیت خواهد بود اگر نقش بسیار موثر و تعیین کننده عوامل گوناگون اجتماعی در ایجاد و سیر تحول قحطی های ایران نادیده یا دست کم گرفته شود. این عوامل گاه منشا و علت شروع قحطی ها بوده اند (عوامل اولیه) و گاه عامل تشدید کننده و ادامه دهنده آن ها (عوامل ثانوی یا جانبی). در این مقاله بر آنیم تا تاثیر مشخص عوامل اجتماعی را در شکل گیری و تداوم عظیم ترین و دهشتناک ترین قحطی ایران در طول تاریخ بازنماییم تاثیری که کم و بیش در اکثریت قحطی های ایران مشهود است. در این پژوهش، نخست به توصیف چگونگی شروع این قحطی و نقش عوامل طبیعی و جوی در ایجاد آن، و نیز بررسی ابعاد و پیامدهای جمعیتی، سیاسی، و اقتصادی و ... آن می پردازیم و سپس به سراغ عوامل اجتماعی و فرهنگی می رویم

فرهنگ عامه اعم از امثال، حکم، کنایات، استعارات، داستان های عامیانه، متل ها، چیستان ها، و مانند آن انعکاس گویا و آیینه تمام نمای سنت ها، دانسته ها، باورها، منش ها، و ارزش های فرهنگی یک جامعه است که از رهگذر آن، می توان به شناخت واقعی خلقیات و رفتارهای مردم آن جامعه و انگیزه ها و علل موجبه آن دست یافت.فرافکنی و توجیه (دلیل تراشی) از جمله ابتلائات بزرگ اجتماعی ماست که در سطحی بسیار گسترده در بین طبقات و قشرهای مختلف جامعه، از پایین ترین مراتب گرفته تا بالاترین مدارج، رواج تام دارد. وسعت و شدت شیوع این دو عارضه بزرگ اجتماعی، تا حدود زیادی، معرف و نشانه شیوع روحیات اجتماعی نامطلوبی از قبیل «مسوولیت ناپذیری»، «خود منزه بینی»، «واقع گریزی»، «فریب کاری»، و امثال آن است که غالبا و عمدتا جنبه ناخودآگاه دارند.بدیهی است که این روحیات و عوارض بیمارگونه یک باره و یک شبه پدید نیامده اند و ریشه هایی دیرینه و عمیق در تاریخ تحولات اجتماعی جامعه ما دارند، هر چند، سرعت فوق العاده شیوع آن ها در سال های اخیر، بنفسه، موضوعی شایان تامل و نگران کننده است.در این مقاله، تلاش شده است مظاهر و جلوه های این دو مفهوم اساسا روان شناختی در فرهنگ عامه ایران و نیز در برخی پاره فرهنگ های منطقه ای و قومی آن، ردیابی و برای هریک شواهد کافی جست وجو و ارائه شود. برای این منظور، نخست تعریف و توضیح مختصری از دو مفهوم مزبور ذکر و سپس به احصای موارد و شواهد آن ها در فرهنگ عامه پرداخته شده است.

در این مقاله، اندیشه ها و آرای دو تن از صاحب نظران برجسته عهد قاجار که در ارایه مفاهیم جمعیت شناختی در ایران پیشگام بوده اند، بررسی شده است. نخستین آن ها، عبدالغفارخان نجم الدوله، از ریاضی دانان، منجمان و مولفان طراز اول آن عصر است. وی اولین سرشماری شهر تهران را در سال 1284 قمری/ 1867 م طراحی و به کمک 8 تن از شاگردان مبرزش در دارالفنون به مرحله اجرا درآورد. وی برای نخستین بار، علم آمار و بعضی از مفاهیم آماری (مثلا میانگین) را به ایرانیان عرضه نمود. وی اولین کسانی است که بحث درباره مسایل مربوط به جمعیت را که در ایرانیان عرضه نمود. وی اولین کسانی است که بحث درباره مسایل مربوط به جمعیت را که در ایران آن زمان مطلقا مورد توجه نبود آغاز کرد و نظریه معروف مالتوس را در مورد خطرات بالقوه افزایش بی رویه جمعیت مطرح نمود. وی ترسیم کننده نقشه بسیار جامعی از تهران و چندین شهر دیگر، تنظیم کننده جداول تطبیق سال های قمری و میلادی برای 1400 سال قمری و 2042 سال میلادی و کسی است که تقویم رسمی سالیانه ایران را برای 57 سال محاسبه و منتشر کرد.دومین صاحب نظر پیشرو، ابوطالب زنجانی - از معاصران نجم الدوله - است. وی مترجم کتاب طهارة الاعراق اثر معروف ابن مسکویه (متوفی در 421 قمری) است که در آن نظریه ای مشابه نظریه مالتوس ارایه شده است. وی ضمن حواشی و تعلیقات خود بر کتاب مزبور از بعضی مسایل مربوط به جمعیت از جمله ظرفیت محدود کره زمین برای ازدیاد نفوس، طول عمر متوسط بسیار کوتاه ایرانیان در آن زمان که موجب کاهش محسوس جمعیت شده بود و در مقابل، از تلاش های پیگیر کشورهای اروپایی برای تامین بهداشت و افزایش طول عمر مردم یاد کرده است.