جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مساله اصلی در این جستار، طرز برخورد سه شاعر معاصر با سنت فرهنگی مردانه است. در ابتدا تفاوت ذهنیت شاعران کلاسیک با شاعران عصر مشروطه نسبت به فرهنگ مردانه مرور خواهد شد. سپس موضوع را در شعر پروین اعتصامی، سیمین بهبهانی و فروغ فرخزاد به‌ عنوان نماینده سه طرز برخورد شاعران معاصر با سنت مذکور بررسی خواهیم کرد. دلیل انتخاب این سه شاعر آن است که مسیر تحول پدیده فرهنگی مذکور را در شعر معاصر می ‌توان در سروده ‌های آنها پیگیری کرد. پروین اعتصامی نماینده شاعرانی است که هر چند رویکرد اعتراضی را در پیش گرفته ‌اند اما هرگز موفق نشده ‌اند از حصار پولادین سنت قدمی فراتر نهند، طرز برخورد آنها را به طور قراردادی «معترضانه» می ‌نامیم. بهبهانی نماینده آن دسته از شاعران است که از نگرش سنتی فاصله گرفته و رویکرد «اصلاح‌ طلبانه» را در پیش گرفته ‌اند. پس از اینها نوبت به فروغ فرخزاد می رسد. او نماینده شاعرانی است که به «اعتراض» و «اصلاح» بسنده نکرده ‌اند و رویکردی «عصیان ‌گرانه» و سنت ‌شکنانه را در پیش گرفته ‌اند.

در این مقاله به بررس سیر تحول شخصیت شاعری اخوان می‌پردازیم. ابتدا برخی مفاهیم کلیدی، مثل شخصیت شاعری و شخصیت تاریخی را تعریف کرده‌ایم و سپس به بررسی اشعار اخوان پرداخته‌ایم. سیر تطور شخصیت اخوان در آثارش از شاعری فردگرا و سنت گرا آغاز شده (دوره‌ اول) و در ادامه به شاعری اجتماعی، امیداوار و مبارز می‌رسد (دوره دوم) . در دوره سوم تکوین شخصیت شاعریش، او شاعری است معترض، پرخاشگر، نالان و گریان. در مرحله چهارم، شاعری می‌بینیم گرفتار یأس اتماعی و پناه برده به خوش باشیهای تخدیری و سرانجام در مرحله پنجم با شاعری مواجه می‌شویم که پس از گذر از دوره یأس اجتماعی، گرفتار یأس فلسفی شده و به گذشته، حال و آیندة خود با تردید می‌نگرد.

پرسش محوری این مقاله بررسی خیام گرایی مهدی اخوان ثالث است. بدین منظور ابتدا ویژگیهای شعر خیامی را بررسی کرده ایم؛ این که منظور ما از شعر خیامی دقیقا چیست و شعر خیامی دوره کلاسیک با دوره مدرن چه تفاوتی دارد. این ویژگیها بر اساس اشعار خیام و مواردی که در تاریخ ادبی به شعر خیامی معروف است، تنظیم شده است. برای هر ویژگی، نمونه اشعاری از شعر خیام یا اخوان آورده ایم. سپس بر اساس این ویژگیها دفترهای سعری اخوات را بررسی و نشان داده ایم که در هر دفتر، اخوان تا چه حد تحت تاثیر خیام بوده و یا در چه مواردی مبتکرانه با موضوع برخورد کرده است. در ضمن بحث، این نکته هم روشن می شود که خیام گرایی اخوان چه تفاوتی با دیگر شاعران رمانتیک دهه سی تا پنجاه دارد.

در این مقاله برآنیم تا بر مبنای روان شناسی تحلیلی یونگ یکی از غزلیات دیوان شمس مولانا را تحلیل کنیم. یونگ شخصیت آدمی را به دو منطقه کلی «ضمیر خودآگاه» (ego) و «ضمیر ناخودآگاه» (self) تقسیم می کند. ضمیر خودآگاه همان شعور ظاهر است که از حساسیت و خاطره ها و افکار و تمایلات و عواطف و به طور کلی از هر آنچه که معلوم شخص است، یا می تواند باشد تشکیل یافته است. ضمیر ناخودآگاه از دو بخش فردی و جمعی تشکیل می شود. بخش نخست، شامل کیفیات و خصوصیات است که زمانی خود آگاه بوده و به دلایلی واپس زده و یا فراموش شده اند اما بر رفتار و پندار مستقیم یا غیر مستقیم دارند. ناخودآگاه جمعی، شامل عصاره ای است از تجربیات نیاکان و اجداد ما مه در تاریکترین بخش وجودمان جریان دارد و ما آنها را در رویاها به شکل صور سمبلیک مشاهده می کنیم. در این مقاله سعی کرده ایم ایده یونگ را بر روی یکی از غزلیات مولانا پیاده کنیم و نشان داده ایم که بسیاری از غزلیات مولانا و سایر عرفا در حقیقت بیانی شاعرانه است از واقعه دیدار با همین ناخودآگاه جمعی و فردی که به شکل سمبلیک بر آنها ظاهر شده است.

پس از نهضت ترجمه و انتقال نظریه شعری یونانی به حوزه اسلامی، رساله های شعری یونانیان موجی از نظریه پردازی را در میان فیلسوفان مسلمان ایجاد کرد؛ چنان که فارابی، ابن سینا، ابوالبرکات بغدادی، ابن رشد و خواجه نصیر طوسی هر کدام بخشی از آثارشان را به نظریه شعر اختصاص دادند. نظرگاه فیلسوفان از طریق کسانی چون حازم قرطاجنی وارد آثار مدرسه بلاغیون مسلمان هم شد. تا آنجا که به نظریه شعر مربوط می شود، فلاسفه مسلمان مترجم صرف آراء ارسطو به شمار نمی روند، زیرا تغییراتی مهم در نظریه یونانی نسب ایجاد کرده اند. این مقاله، صرفا موضوع کارکردهای مدنی شعر را در بوطیقای فلسفی بررسی خواهد کرد. فیلسوفان مسلمان دو کارکرد اصلی برای شعر تعریف می کنند: معرفتی و تربیتی اخلاقی. تمام گفتارهای آنان درباره شعر و شاعری معطوف است به همین دو کارکرد. همچنین نظرات آنان درباره شعر را هم باید در رساله های علم النفسی شان سراغ گرفت و هم در آثار منطقی و بوطیقایی آنها.