جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن‌سینا موضوع نفس و مباحث آن را سرلوحة پیگیری‌های فلسفی خود قرار داده و تبیین‌های فلسفی او در ‌این مباحث به شیوه‌ای است که متفکران پس از او نتوانند بدون توجه به نظریات وی مسائل و مباحث نفس را بررسی کنند. یکی از موضوع‌های که در‌ این میدان به تفصیل به آن پرداخته قوای باطنی نفس است. یکی از قوای باطنی قوة واهمه است که وی از پیشتازان طرح‌ این قوه در میان قواست. وی درکتاب‌هایش مانند شفا و اشارات به آن پرداخته و کارکرد آن برای نفس و جایگاه آن‌ را مشخص کرده است. نگارنده در این مقاله به جستاری در نظریات وی پرداخته وکارایی و ویژگی‌های آن را بررسی کرده و به نتایجی در دیدگاه وی در احکام‌ این قوه و قوای نازل آن رسیده و احکام واهمه در انسان و حیوان و مرز جدایی و تمایز فراورده‌های آن‌را در حیوانات و انسان تحلیل نموده است و داوری منطقی ابن‌سینا در محصولات‌ این قوه، دروغ و باطل بودن بسیاری از احکام آن را در انسان مورد توجه قرارداده و ملاک داوری‌های مختلف احکام‌ این قوه را در سخنان ابن‌سینا آشکار کرده است.

از مباحثی که میدان نزاع فلسفی را برای شارحان و مفسران حکمت متعالیه فراهم آورده و به تعارض آرای آنها انجامیده است، تبیین اختلاف و تفاوت بین وجود رابط و محمولی است. اگرچه این اختلاف نظرها، از عقلانیت فلسفی بسیاری از این شارحان حکایت می کند و افق خردورزی این متفکران را آشکار می نماید، ولی همچنین بستری را برای کشف نگرش آنها به عناصر محوری حکمت متعالیه مهیا می سازد. حکیم سبزواری از شارحان حکمت صدرایی است که با تعلیقه های خود بر اسفار و تایید و تشریح مبانی این حکمت در کتاب هایش ابهام را از دامن بسیاری از مسائل این حکمت می زداید، ولی در این موضوع، نظریه ای مخالف با صدرا اتخاذ می-کند. این مقاله در پی بررسی دغدغه های وی در اظهار دیدگاه متفاوت با صدرالمتالهین در مساله وجود رابط و محمولی است که تحلیل نکات فلسفی و پی گیری موضع گیری های وی در این بحث، طرح بعضی از نظریه های رقیب و منتقد وی را غیر قابل اجتناب می نماید.

إنّ مسأله حدوث العالم وقدمه کانت مثار جدل متفاقم بین الفلاسفه من جهه والمتکلمین والمتشرعه من جهه أخرى، وذلک لأنّ رؤیه هؤلاء الأخیرین تدور على امتناع قِدَم المخلوق، والذی یکون قدیماً وغیر مسبوق بعدم زمنی لا یکون مخلوقاً ومحدَثاً. فالحکماء قد دافعوا عن مبنى الحدوث الذاتی بناءاً على أنّ الزمان ینتزع من أمور یتطرق إلیه التغییر والتدریج، ولذا یرى أکثرهم أنّ الزمان منتزع من الحرکة، و إن کان بعضهم قد أذعن بأنّ مسأله الحدوث والقدم جدلیه الطرفین إثباتا ونفیاً. وبما أنّ مدرسه الحکمه المتعالیه قد حاولت أن تجمع بین مبانی مدرسه الفلسفه والکلام والعرفان، فقد طرحت رؤیه جدیده ومبتکره لحل هذه المسألة، حیث حاول الحکیم السبزواری توضیح کافه العناصر المحوریه للحکمه الصدرائیه المتعالیة، فقد أتى باصطلاح جدید فی مباحث حدوث العالم وقدمه وهو مصطلح: الحدوث الاسمی، بل نجده یدّعی اکتشافه من الآیات القرآنیه والکلمات الإلهیة. تتناول هذه المقاله هذا الاصطلاح بنحو أعمق لیس من ناحیه الاصطلاح و حسب، بل لتدرسه فی وعاء المبانی العرفانیه والفلسفیه عند الحکیم السبزواری، و تحلل من هذه الناحیه مسأله فاعلیه الباری التی تشکل المستند الأهم وساحه الصراع والتحدی فیما بین المتکلمین والفلاسفه فی مفهوم الحدوث، وتطرح التفاته السبزواری لمسأله التجلّی التی هی إحدى مبانیه المسببه عن تبنیه للحدوث الاسمی. ثم سنتناول نظریات الإثبات والنفی لهذا الحدوث عند شارحی منظومته، أعنی المدرس الآشتیانی والشیخ الآملی فیما ذهبا إلیه من المواقف المتباینة، حیث اتخذ المحقق الآشتیانی موقفاً إیجابیاً لهذا الحدوث بناءً على مبانیه العرفانیه فی التجلّی والظهور والتعیّن مستعملاً مصطلح الحدوث فحسب، بید أنّ الآملی کان له موقف سلبی تجاه هذا المبنى وعدَّه خارجاً عن منظومه الأبحاث الفلسفیه والحکمه المتعالیة.من ثَمَّ یتبلور مبنى الحکیم السبزواری فی تبنّیه لأصاله الوجود على ما طرحه فی مسأله الحدوث الاسمی.

مساله علم الهی، یکی از مسایل مهم فلسفی و کلامی است که فلاسفه اسلامی خردورزی را در آن به اثبات رسانده اند؛ ولی چون روش آنان این بوده که در سخنان پیشینیان خود، اشکال تراشی و نکته سنجی کنند و پس از تخریب از طریق اشکال ها، به بازسازی و یا نوسازی نظام فلسفی و یا قواعد عقلی بپردازند. ابن سینا صورعلمی را در علم باری تعالی به غیر مطرح نموده و خواجه نصیر طوسی با اشکالات متعددی این صور مرتسمه را مورد انتقاد قرار داده است. صدرالمتالهین صور مرتسمه را دارای اشکال می داند ولی در مقام دفاع از ابن سینا برآمده و به اشکال های طوسی پاسخ گفته است. این مقاله در پی تحلیل عقلی و پاسخ صدرا به اشکال اول طوسی بر ابن سینا برآمده است.

صدرالمتالهین با برهان صدیقین نه تنها مبدا هستی بلکه صفات و افعال او و هرچه را که با ساحت اقدس او مناسبت دارد به اثبات می رساند. مساله اصلی در این برهان آن است که انسان با درک مرتبه ای از وجود که ابده بدیهیات است، می تواند به درک بالاترین و والاترین مرتبه آن که وجود حق متعال است، صعود نماید و دیگر به گذر از دلایل منطقی و فلسفی و عبور از استدلالهای امتناع دور و تسلسل احتیاجی ندارد.