جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سلوک عرفانی یکی از شاخص ترین طریقه هایی است که در آن، فرد آگاهانه در مسیر خودشناسی گام می نهد؛ مسیری که غایت آن از همان آغاز مشخص و منازل و مراحل آن کاملا تبیین شده است. در این طریقه، سالک تحت تعلیم پیری راهدان و فرزانه، دشواری های راه را پشت سر می گذارد و در نهایت به توحید می رسد. از دیدگاهی کلی، سلوک عرفانی را می توان با «کهن الگوی فرایند فردیت» یونگ به طور تطبیقی مطالعه و مقایسه کرد. البته باید در نظر داشت که فرایند فردیت یونگ کاملا ناخودآگاه است که او آن را از مطالعه بر روی خواب ها و اساطیر و افسانه ها استنباط، و مراحل آن را تدوین کرده است؛ ازاین روی ساختاری کاملا ساده و بدوی دارد. درحالی که سلوک عرفانی آگاهانه است و مراحل و منازل آن دارای دقت و جزئیات فراوانی است. با وجود این، چارچوب کلی آن، همان است که یونگ برای کهن الگوی فرایند فردیت روانی تبیین کرده است. همین امر، مقایسه تطبیقی میان این دو مقوله را ممکن و مشابهت ها و تمایزات میان آن ها را مشخص کرده است.

آنچه «خسرو و شیرین» نظامی را به عنوان یکی از شاهکارهای زنده و پویای زبان و ادب فارسی در یک رابطه بینامتنیت با متونی قرار می دهد که ریشه در اندیشه های کهن بشری دارد و از آبشخور ناخودآگاه جمعی و مفاهیم نمادین آن بهره مندند، بخشهایی است که در هاله ای از نمادها پیچیده شده است و کشف استعارات غریب و پیچ و خمهای آن جز با فرا رفتن از بافت غنایی متن ممکن نیست. یکی از این بخشهای برجسته، داستان به گنج خانه رفتن خسروپرویز و خوابی است که پیش از آن می بیند. در یک رویکرد نمادین به این بخش از منظومه خسرو و شیرین، مجموعه ای گسترده از مفاهیم نمادین و رازناک به دست می آید که تمامی آنها نمودگر کهن الگوی باززایی یا به تعبیر یونگی آن، فرایند فردیت است؛ کهن الگویی که درون مایه اصلی منظومه را تشکیل می دهد. گنج خانه، گنجهای پنهان، کلید طلایی، صندوق مرمرین درون طاق، طلسم طلایی و شمایل حضرت محمد (ص) از برجسته ترین نمادهای موجود در این بخش از منظومه خسرو و شیرین است که درون مایه سمبلیک داستان را شکل می دهد و مفاهیم نمادین آنها ارتباطی عمیق با کهن الگوی نوزایی و نتیجه حاصل از آن، یعنی دستیابی به کمال دارد.

سرگذشت قومی و ملی ما شاهنامه فردوسی، نسیجی گرانقیمت، بافته از تار و پود اسطوره، حماسه و تاریخ است که برخی کوشیده اند آن را به سه بخش اساطیری، حماسی و تاریخی تقسیم کنند؛ اما در هم تنیدگی این سه قسمت چنان است که تعیین حد و مرز و جداسازی آن از یکدیگر امری ناممکن می نماید. برای نمونه آنچه ایشان آن را بخش تاریخی شاهنامه می دانند، مزین به طرازی زربفت از اندیشه اساطیری و مفاهیم نمادین و کهن الگویی قومی و بدوی ایرانیان و همچنین دارای رنگ و بویی حماسی است. یکی از این داستانها، داستان تاریخی- افسانه ای بهرام چوبین است که در بخشی از آن «کهن الگوی فرایند فردیت روانی» نمودی برجسته یافته است. در این بخش، بهرام به پیشروی گوری، وارد قصری نمادین می شود و با آنیمای پری پیکر مستور در ناخودآگاهی خویش ملاقات می کند و در پی این ملاقات، تحولی عظیم در شخصیت وی پدید می آید؛ چنان که سودای پادشاهی در سر می پروراند و به دنبال این سودا بر هرمزد شاه می شورد و چندگاهی نیز بر تخت حکومت ایران می نشیند. اما این پادشاهی دیری نمی پاید و بهرام محکوم به مرگ می شود؛ زیرا از یک سو به شاه که بن مایه ای مقدس و الهی در نظام فکری ایران کهن است، بی حرمتی کرده است و از دیگر سوی هنجار پهلوانی را شکسته و فراموش کرده است که پهلوان هرچند هم نیرومند باشد، تنها فره پهلوانی دارد و سریر پادشاهی از آن کسی است که از فره شاهی برخوردار باشد.

عبهرالعاشقین روزبهان بقلی شیرازی از جمله کتب برجسته عرفانی است که در دوره اوج و اعتلای تدوین این دسته از آثار (سده ششم هجری) پدید آمده است. زبان نویسنده در این اثر، زبانی، بالیده بر بستر بلاغت خاص صوفیه است که شگردهای قاعده کاه و قاعده افزای زبانی، سبب برجستگی و تشخص آن در دو محور همنشینی و جانشینی شده است. عوامل قاعده افزای زبانی که پژوهش حاضر به بررسی آن اختصاص یافته است، از مهم ترین عوامل برجسته ساز زبان عبهرالعاشقین در محور همنشینی به شمار می‏رود؛ عواملی که سبب ایجاد توازن در لایه های مختلف زبان آن شده است. از میان این انواع، آنچه بیش از همه مورد توجه نویسنده واقع شده است، توازن حاصل از تکرار واژگانی، به ویژه تکرار ناقص آن است. آنچه در این اثر، نمودار بسامد کاربرد این شگرد برجسته ساز زبانی (تکرار واژگانی) را اوج و فرود می دهد، گونه‏ای همسان پنداری ناخودآگاه در زبان روزبهان است که متاثر از حالات خاص عرفانی و لحظه های فراوان کشف و شهود وی است؛ بدین مفهوم که توازن موجود در عبهرالعاشقین، محصول کاربرد آن دسته از تکرارهایی است که بر مبنای تشابه آوایی پدید آمده اند. این همسان پنداری ناخودآگاه نه تنها در محور همنشینی زبان عبهرالعاشقین نمود یافته است بلکه در محور جانشینی نیز کاربرد انواع تشبیه را نسبت به استعاره، بسامد برجسته ای بخشیده است.

ناخودآگاه جمعی از برجسته ترین اکتشافات یونگ در حیطه ناخودآگاهی روان آدمی است که میان تمامی اقوام و ملل و مذاهب، مشترک و دارای محتویاتی یکسان است. از برجسته ترین محتویات ناخودآگاه جمعی «فرایند فردیت روانی» است که به موجب تحقیقات گسترده یونگ، از یک سو در خواب ها و رویاهای شبانه متجلی می شود و در جامه نمادهای مختلف، راه فردیت و کمال روانی را به فرد می نمایاند و از سوی دیگر، درون مایه سمبلیک بسیاری از اساطیر و افسانه ها را به خود اختصاص می دهد.سندبادنامه از جمله آثاری است که در آن فرایند فردیت روانی، نمودی برجسته یافته است. این اثر، روایتگر به فردیت رسیدن شاهزاده ای است که به دعا از خداوند خواسته شده است. همچنین حاوی برجسته ترین کهن الگوهایی است که نقشی اساسی در روند به فردیت رسیدن شخصیت اصلی داستان ایفا می کنند؛ کهن الگوهایی چون پیر دانا، مادر مثالی، سایه، آنیما و نفس. این داستان عرصه جدال نمادین و دیرین نیروهای خیر و شر است که در نهایت با برتری نیروهای خیر، گره داستان گشوده می شود.

یکی از بخش های برجسته در منظومه های نظامی، معراج نامه های اوست که وی آنها را به تقلید از سنایی غزنوی سروده است. مطالعه این بخش از خمسه نظامی بیانگر آن است که شاعر در توصیف این واقعه عظیم دینی و تاریخی به منابع سیره و تفسیر توجه ویژه داشته و حوادث را آن گونه که در این منابع آمده، البته با نگاهی کلی تر و با بیان هنری و شاعرانه خود به رشته نظم درآورده است. آنچه در معراج نامه های نظامی قابل توجه می نماید، برخی اندیشه های نمادین و کهن الگویی است که دریافت معنای آنها نسبتا دشوار است و نیاز به تاویل و تفسیر و مراجعه به دیگر منابع دارد. برای مثال در شکل شناسی معراج، نظامی، تصویری کهن ارائه داده است که با قدیمی ترین اندیشه های بشری پیوند می یابد. در توصیف براق، اسب شبه اساطیری پیامبر (ص) نیز شاعر اوج هنر و دانش خویش را به کار برده و مفاهیمی را مطرح نموده است که تنها در پیوند با نمادها و کهن الگوها می توان آنها را دریافت؛ مفاهیمی که شکل مصور آن در مینیاتورهایی که معراج را به تصویر کشیده اند نیز منعکس شده است.