جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در اصطلاح فلسفه، حکم و ضرورتی که موجود ممکن برای وجود یافتنش از ناحیه ی علت تامه اش دریافت می کند «قضا» نام دارد. مطابق مطابق با این حکم و ضرورت، شیء ممکن موجود می شود و دارای یکسری آثار و صفات خاص و زمان و مکان خاصی می گردد، که مرحله ی «قدر» نام دارد. از تفاوت های اساسی بین قضا و قدر آن است که؛ قضا، لا یتغیر و لا یتخلف است و حیطه ی آن هم عالم ماده است و هم عالم مجردات. اما مرحله ی قدر، قابل تغییر و تخلف است و حیطه ی ان تنها عالم ماده است، زیرا تنها عالم ماده است که قابل تغییر و تحول است. علامه طباطبایی و مولوی، در مسأله جبر و اختیار آدمی، نظرات اشاعره و معتزله را رد نموده اند و نظر شیعه (امر بین الامرین) را پذیرفته اند، یعنی اعمال و رفتار بشر آمیخته ی است از جبر و اختیار. قضا و قدر حاکم بر نظام هستی و خروج از سیطره ی آن غیر ممکن است پس تقدیراتی که در لوح یا کتاب محفوظ هستند که از آن تعبیر به «لوح محفوظ» می شود و اما تقدیرات دیگری هستند که قابل تغییر اند و انسان با استفاده از اختیار و اراده ی خود و با انجام بعضی اعمال مانند دعا، صدقه، احسان و .. می تواند این تقدیرات را تغییر دهد و یا مانع از وقوع رویدادهای نامطلوب شود و این تغییر تقدیرات با حکمت بالغه ی خداوند هیچ منافاتی ندارد.

در ارتباط با مساله ی «وحی» می توان چنین ادعا نمود که تبیین ماهیت و شناخت حقیقت آن برای انسان چندان امکان پذیر نبوده و تعاریف ارائه شده پیرامون آن، عمدتا تعاریفی شرح الاسمی است. در مجموع، تاکنون چند دیدگاه عمده در توصیف و تشریح «وحی نبوی» مطرح شده است. عده ای نظریه ی «تجربه ی دینی» را بر «وحی» منطبق نموده اند و سرشت «وحی نبوی» را «تجربه ی دینی» انبیاء می دانند. دیدگاه دیگر «وحی گزاره ای» و گونه ای از انتقال حقایق و اطلاعاتی است که از زبان طبیعی استقلال دارند و خداوند آنها را بر پیامبر عرضه کرده است. مطابق دیدگاهی دیگر، «وحی» مجموعه ای از «افعال گفتاری» خداست؛ به این معنا که در ساحت «وحی»، ارتباطی زبانی میان خدا و پیامبر برقرار می شود . دیدگاهی که بیشتر مورد بحث ماست، دیدگاه «تجربه ی دینی» است که به نوعی، بر مواجهه ی پیامبر با خدا تاکید می کند. در این دیدگاه، هیچ کلام یا گزاره ای القاء نمی شود؛ بلکه پیام «وحی»، تفسیر و گزارش پیامبر از تجربه ی شخصی خویش است. ارزش معرفتی نظریه ی «تجربه ی دینی» از جانب اندیشمندان مسلمان، به شدت مورد مناقشه قرار گرفته است؛ زیرا تجربه ی دینی، از آنجا که احساسی شخصی و مواجهه ای درونی است، لزوما نمی تواند حقیقتی بیرون از شخص تجربه گر را اثبات نماید. با این تلقی، پیام «وحی» ساحتی بشری می یابد؛ زیرا کلمات «وحی» که بر زبان پیامبر جاری می گردد، حاصل مشاهدات شخص پیامبر و عباراتی منطبق با زبان و ادبیات خاص اوست. با چنین نگاهی، کلام نبی از شائبه ی دخل و تصرف یا کمبود و نقصان، مصون نخواهد ماند. به علاوه، بر این اساس که چنین مواجهه ای از طریق مفاهیم و استدلالهای عقلی به دست نیامده است؛ به همین خاطر در مقام تبیین، عیناً قابل انتقال به دیگران نخواهد بود. انتقال، صرفا از طریق مفاهیم عقلی صورت می گیرد و اگر این دریافت، دریافتی شخصی باشد، دست بشر از ساحت الوهی کوتاه خواهد شد. دراین صورت ارسال انبیاء که هدف آن سعادت و هدایت انسانهاست، کاری عبث و نقض غرض خواهد بود. بنابراین، دیدگاه «تجربه ی دینی» از جهاتی نمی تواند کاملاًً با «وحی نبوی» قابل انطباق باشد و بنا به اعتباری، اعم از «وحی نبوی» خواهد بود.