جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واژۀ «لعلّ» که 129 در قرآن کریم به کار رفته است، در ساختار زبانی قرآن، گاه معنایی را افاده می‌کند که موهم معنا می‌گردد. این واژه در ساختار زبانی قرآن به چند معنا به کار رفته است؛ ولی در تحلیل آن توسط قرآن‌پژوهان و مترجمان، تنها معنای نخست آن مورد توجه قرار گرفته و عموم مترجمان قرآن در عموم موارد، این واژه را «شاید» و «باید» ترجمه نموده‌اند. در این مقاله تلاش خواهد شد تا با تعیین معانی متعدد «لعلّ» با توجه به معنای بافتی و نقد معنای غیربافتی، معنای دقیق آن واژه در هریک از آیات شریفه گزینش گردد. نتیجۀ این پژوهش آن خواهد بود که «لعلّ» در بافت زبانی قرآن کریم، به 7 معنا به کار رفته است که عبارت‌اند از: ترجّی تکلمی، ترجّی مقامی، تمنّی، تعلیل، استفهام، ظنّ و یقین. مترجمان و قرآن‌پژوهان در هنگام فهم و ترجمۀ آیات، نباید از این معانی غافل شوند.

تصویرپردازی ازجمله هنرهای ایجاد و انتقال معناست و استعاره از قوی‌ترین قالب‌های‌ آن است. باوجود اینکه برداشت معنایی از استعاره و تصویرپردازی‌های آن غالباً سیر دشواری را می‌طلبد، ولی این شیوه به وفور در قرآن کاربرد داشته است. برای پاسخ به چرایی این امر، باید هدف از نزول قرآن؛ یعنی انسان‌سازی در همه ساحات وجود آن را در نظر گرفت. در این پژوهش، استعاره‌ها تحلیل، سپس اهداف تصویرپردازی‌ها استنباط می‌گردد. بر این اساس مقاله حاضر، تحقیقی بنیادی، نظری و اکتشافی خواهد بود و روش تحقیق نیز توصیفی- تحلیلی است. ضمن اینکه عدم درک معانی و اهداف این تصاویر، مخل رسیدن به هدف هدایت‌گری قرآن است. باید توجه داشت تاکنون با چنین نگرشی، تصویرپردازی استعاره‌های قرآن مورد بررسی قرار نگرفته‌ است. این تصویرپردازی‌ها از میان ساحات سه‌گانه انسان، کنش‌ها را مستقیم هدف قرار نداده، بلکه بینش‌ها و گرایش‌ها را مد نظر دارد. این اهداف را می‌توان در ایجاد، اصلاح و تکمیل این دو ساحت برشمرد.

تحلیل گفتمان انتقادی، رویکردی نو از نظریۀ تحلیل­گفتمان است که به دو رویکرد اجتماعی و زبانشناختی پرداخته می­شود. در رویکرد اجتماعی به گفتمان، بافت موقعیّتی و در رویکرد زبانشناختی، بافت متنی تشریح می­شود. نظریۀ تحلیل­گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف، یکی از مشهورترین نظریه­های حوزۀ گفتمان­کاوی به­شمار می­آید که در تلاش است ضمن بیان رابطۀ میان ملاک­های درونی و برونی متن، قدرت مسلّط جامعه­ای را که اثر ادبی در آن شکل گرفته، از طریق سه محور توصیف، تفسیر و تبیین مورد کنکاش قرار دهد. این نوشتار درصدد است به گفتمان­کاوی سورۀ قصص در سطوح سه­گانه بپردازد و به این پرسش­ها پاسخ دهد که: تأثیر فرامتن در سورۀ قصص چگونه رُخ داده است؟ آیا گفتمان رسمیِ حاکم بر سورۀ قصص بر اقشار اجتماعی نمود یافته است؟ نتایج فرامتن و گفتمانِ رسمی در این سوره کدام است؟ روش پژوهش با استفاده از ابزار کتابخانه­ای و به­صورت توصیفی- تحلیلی و براساس الگوی تحلیل گفتمان فرکلاف است. نتایج نشان می­دهد که در سطح توصیف، با کنکاش ساختار متنی همچون واژگان و جملات، ایدئولوژی تبیین شده است. در سطح تفسیر، غلبۀ گفتمان الهی است که دربرابر گفتمان­های استکباری به­وضوح دیده می­شود. در سطح تبیین، تأثیرگذاری فرامتن و گفتمان رسمی بر جامعه، شخصیّت­ها و آیندۀ آنان، نمود می­یابد.

امام سجاد(ع) در پرخفقان‌ترین دوران امامت کردند؛ بااین‌حال از رشد جامعه و مبارزه با طاغوت غفلت نورزیدند. درک چندانی از جهاد روشنگرانهٔ ایشان وجود ندارد، لذا انجام چنین پژوهش‌هایی ضرورت می‌یابد. در واقع مسئلهٔ اساسی در این‌گونه پژوهش‌ها این است که با بهره‌گیری از نظریات جدیدِ حوزه‌های مختلف و با نگاهی برون‌دینی، به مباحث دینی و طرح مباحث جدید یا اثبات مطالب گذشته اهتمام ورزیده شود. در این جستار نیز از نظریهٔ تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف بهره گرفته‌ایم. فرکلاف در نظریهٔ خود قائل به سه مرحلهٔ توصیف، تفسیر و تبیین است. به‌روش تحلیلی‌توصیفی برمبنای نظریهٔ فرکلاف در مرحلهٔ توصیف و تفسیر روشن می‌شود که این خطبه ازنظرِ روابط معنایی، عبارت‌بندی‌ها، بار ایدئولوژیک و ارزش استعاری واژگان، وجوه امری و خبری، معلوم و مجهولی افعال و تأکید و... متناسب با بافت و هدف خطابه‌گویی است. روابط بینامتنی آن با قرآن و مناظرات امیرمؤمنان(ع) و امام مجتبی(ع) با معاویه نیز مشهود است. در بخش تبیین نیز تأثیرگذاری کلام امام بر جوّ حاکم و تغییر آن با شواهد تاریخی و مستند نشان داده شده است.

تصویرپردازی ازجمله فنون ابداع و انتقال معناست و یکی از قوی‌ترین قالب‌های‌ ساخت این تصاویر در قرآن، تشبیه است. با وجود اینکه برداشت معنایی از تشبیهات قرآنی سخت‌تر از خطاب‌های مطابقی ساده است، مشاهده می‌شود در قرآن از این قالب به‌وفور استفاده شده است. برای پاسخ به چرایی این امر، یعنی هدف خداوند از تصویرپردازی این تشبیهات، باید هدف نهایی نزول قرآن را در نظر گرفت؛ یعنی انسان‌سازی در همه ساحات وجود آن. با توجه به اینکه فهم این اهداف مبتنی بر فهم دقیق تشبیه به کار رفته و ارکان آن، در این پژوهش ابتدا تشبیهات به‌طور دقیق، تحلیل سپس اهداف آن استنباط می‌شوند. بر این اساس، مقاله حاضر، تحقیقی بنیادی نظری و اکتشافی خواهد بود و روش تحقیق نیز توصیفی‌تحلیلی است. در بیان ضرورت چنین پژوهشی، علاوه بر اینکه عدم درک معانی و اهداف این آیات، مخل رسیدن به هدف هدایت‌گری قرآن است، باید در نظر داشت تاکنون با چنین نگرشی، تصویرپردازی تشبیهات قرآن تحلیل نشده است. از بین ساحات سه‌گانه انسان، تشبیهات قرآنی، کنش‌های انسانی را به‌صورت مستقیم هدف قرار نداده است، بلکه بینش‌ها و گرایش‌ها (باورها، خلقیات و احساسات) را مدنظر قرار داده است؛ بنابراین، اهداف خداوند از این تصویرپردازی‌ها در ایجاد، اصلاح و تکمیل این دو ساحت برشمرده می‌شود.

گفتمان‌کاوی تطبیقی بین قرآن و مطالعات قرآنی می‌تواند به عنوان یک ارزیابی جامع و روشمند به کار رود. در این شیوه با تأکید بر هم‌وزنی و هم‌جهتی قرآن و اثر مربوطه، می‌توان قضاوت کرد که نظام کلی اثر با نظام کلی قرآن هماهنگ باشد. در این نوشتار، گفتمان دو آیه 30 و 31 سورۀ نور و گفتمان تعدادی از تفاسیر معاصر به صورت تطبیقی و با روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی شد و در ذیل دو مقولۀ مهمِ کلمۀ کانونی و زمینۀ گزینش کلمات به فرایند ترکیب واژگان پرداخته شد و سپس در بخش جمله و سیاق، ملاحظات مهم گفتمانی موجود در متن، به صورت تطبیقی کاویده شد. در نهایت در سیاق مردان مؤمن، پدیدۀ «امر بدون امر» و نقش ارجاعی و تغییر دلالی دیده شد و در سیاق زنان مؤمن، گسترۀ شناختی قابل تأملی ملاحظه گشت و در نهایت، در بخش مشترک، نقش انسجامی و مرکز مرجعیت رؤیت گردید.

بررسی تناسب و پیوستگی آیات قرآن از مسائل مهم در فهم متن قرآن کریم و انسجام متن از ویژگی های مهم متن در دانش متن شناسی است و اهمیت آن در متن قرآن در فهم مراد خداوند از اهمیت بسزایی برخوردار است. باور به گسست یا پیوست متن قرآن مرز میان فروکاستن به متن معمولی و غیر وحیانی آن و وحیانی بودن آن است. پرسش اصلی این مقاله آن است آیا معنای واژه إبل در منابع تفسیری و ترجمه ها به درستی فهم شده است؟ این پرسش مبتنی بر این فرضیه است که بررسی واژگان قرآن بدون در نظر گرفتن مبانی انسجام متن ممکن نیست. روش این مقاله تحلیلی انتقادی با رویکرد انسجام متن است. لذا با توجه به این رویکرد و فرضیه و پرسش به تحلیل انسجام آیات 17 تا 20 سوره غاشیه پرداخته شده است. یعنی کلمه «إبل» با کلمات دیگر آیات یعنی آسمان، کوه، و زمین تناسب معنایی ندارد. حاصل این پژوهش با روش تحلیل متن و برون رفت از گسست معنایی میان آیات، برگرفتن معنای دیگری غیر از شتر برای واژه إبل است. معنای مراد با توجه به انسجام معنایی آیات و بررسی های معناشناختی آن ، "ابر" است که هم با گفتمان عرب تناسب دارد و هم از حیث انسجام متن در زنجیره گفتار بر مبنای روابط همنشینی کلمات، از انسجام بیشتری برخوردار است.

محمد عابد جابری فیلسوف معروف مراکشی در کتاب خود «مدخل الی القرآن الکریم» که بخش هایی از آن موضوع پایان نامه اینجانب است به این مطالب پرداخته شده است . 1- مراد از تعریف قرآن کریم چیست؟ اصلاً آیا قرآن کریم نیاز به تعریف دارد ؟ تعاریف گوناگونی برای قرآن کریم بیان شده که جابری در مقدمه نمونه هایی از آنها را آورده است و کوشیده تا وجود افتراق هر یک از آنها را مشخص کند . 2- جابری در بخش اول این کتاب به مسائل مربوط به محیط ظهور و تاریخ قرآن کریم به مثابه وحی الهی و دعوت نبوی پرداخته است .به نظر او ادیان سه گانه و کتاب های آنها تورات و انجیل و قرآن کریم واحدند .3 3- بحث در باب نبی أمی و مفهوم امی بودن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرداخته است . البته این موضوعی است که در دوره معاصر بسیار به آن پرداخته شده و رأی او نیز با نظر متداول در میان خاورشناسان هم خوانی دارد . به نظر وی أمی در عربی پیش از اسلام کاربرد نداشته و وام واژه ای یهودی است . 4- در این بخش از کتاب پدیده وحی و مفهوم آن مورد بررسی قرار می گیرد . به نظر وی مفهوم وحی در سیاق قرآنی آن در زبان و فرهنگ عرب آن زمان ناشناخته بوده است ،حتی عرب ها در آن زمان تصوری از مفهوم نبوت نداشته اند و این مفاهیم با اسلام پدید آمدند . 5- بخش دوم کتاب به موضوع تکوین و تدوین قرآن کریم اختصاص یافته است . به نظر جابری سیر تکوین قرآن شامل سه مرحله بوده است مرحله قرآن/ ترتیل و اعجاز ، ذکر و قصص ، کتاب عقیده ،شریعت و اخلاق .

این نوشتار به نقد و بررسی دیدگاههای خاورشناسان در خصوص قرآن و ساختار زبانی آن پرداخته‌است . از دیگر مباحث کتاب حاضر می‌توان به موارد زیر اشاره نمود : بلاغت قرآن تاثیر پذیری قرآن از اسلوب انجیل پژوهش در باب ادیان در قرآن شباهت دروغین میان قرآن و کتاب مقدس رسولان در قرآن، نقدی بر نظر و نسینک مشک واژگان غیر عربی در قرآن نافرجامی همه تلاش‌ها در ترتیب نزولی قرآن و ...