جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مجلس گویی یکی از گونه های سخنوری است که در کارنامه فرهنگی ایرانیان برگ و باری چشمگیر داشته است. با درنگی در منابع و متون کهن می توان رگه هایی از این کارکرد فرهنگی را در دوره های گوناگون باز جست. شاهنامه فردوسی؛ بویژه بخش تاریخی آن که بر منابع پیش از اسلام تکیه دارد، در لا به لای رویداد ها و روایات عصر ساسانی که بیش و کم رنگ و بوی سیاسی دارد، دریچه ای به فضاهای فکری و فرهنگی آن عصر می گشاید و از چگونگی اندیشه های جاری آن روزگار خبر می دهد. مسائلی چون هستی شناسی، پرسش های کلامی، ارزش سخن و سخنوری، آداب و آیین سخن گفتن، شیوه های ملک داری، حقوق اجتماعی مردم، نقش پادشاه و دین و دولت، بخشی از آن موضوعات است. این مطالب در چارچوب و با سازو کاری مطرح شده است که با روش مجلس گویی در دوره اسلامی شباهت نزدیک دارد. یکی از برجسته ترین نمونه ها «هفت بزم نوشروانی» است. در این مجالس که با حضور پادشاه تشکیل می شد؛ بزرگمهر به طرح مسائلی حکمت آمیز پرداخته است که پرسش و پاسخ در آن پر رنگ تر از گونه های دیگر سخنوری است. این نوشتار در پی بررسی و تحلیل هفت بزم انوشیروان به عنوان نمونه ای از مجلس گویی در ایران پیش از اسلام است که بر پایه روایت شاهنامه سامان می یابد.

یکی از سوالات اساسی بشر از ابتدای آفرینش این بوده است که "من کیستم؟". یافتن پاسخی برای این سوال می تواند راهگشای بسیاری از ابهامات و مشکلات بشری باشد. علم النفس و خودشناسی یکی از توصیه های موکد دین مبین اسلام است و بنابر گفته ی بزرگان دین، معرفت نفس رهنمون معرفت رب است و یکی از راه های خداشناسی به حساب می آید.برای یافتن رابطه ای بین خودشناسی و خداشناسی، باید مسیری را طی نمود. مرحله ی اول در این راه شناخت نفس ناطقه ی انسان، یافتن چگونگی رابطه ی قوای نفس با آن، درک چگونگی رابطه ی نفس با بدن و به طور کلی شناخت ذات، صفات و افعال است. در مرحله ی دوم، شناخت ذات، صفات و افعال باری تعالی در حد وسع و سعه ی وجودی فرد مطرح می شود. مرحله ی آخر که می توان آن را حساس ترین مرحله دانست عبارت است از مقایسه ی نفس ناطقه با حق تعالی. در این بخش با توجه به تشابهاتی که بین نفس و خداوند یافته ایم، و با تاکید بر این نکته که خداوند مثل ندارد ولی مثال دارد، به این نتیجه می رسیم که انسان با شناخت خود می تواند خالق و رب خود را بشناسد و سیر الی الله داشته باشد. در پژوهش حاضر، مراحل رسیدن از خودشناسی به خداشناسی را به صورت تطبیقی، بین حکیم ناصرخسرو و صدرالمتالهین به عنوان نمایندگان مکتب اسماعیلیه و حکمت متعالیه پی می گیریم و مشاهده می کنیم که این دو حکیم نیز بر رابطه بین معرفت نفس و معرفت رب تاکید دارند و خودشناسی را یکی از متقن ترین و نزدیک ترین راه های خداشناسی می دانند

چکیـدهبررسی و تحلیل مفاهیم عرفانی در غزلیّات صائب تبریزیبه کوششسهیلا صادقیادبیات عرفانی ایران که از سنایی آغاز می‌گردد، در سبک عراقی به اوج پختگی خود نزدیک می‌شود و در ادامه به سبک هندی می‌رسد. در این سبک صائب، یکی از شاعران عارف مسلک است که کوشیده است آموزه‌های عرفانی را در غزلیّات منعکس نماید. در پایان نامه‌ی حاضر به شیوه‌ی تحلیلی توصیفی موزه‌های عرفانی غزلیات صائب در دو حوزه‌ی عرفان نظری و عملی بررسی شده است. این پایان نامه در 5 فصل تدوین شده که عبارت است از : فصل اوّل شامل کلیّات، مقدمه، ضرورت تحقیق، هدف تحقیق، پیشینه ی تحقیق، روش تحقیق، متن مورد استفاده و روش کارمی باشد. در فصل دوم سبک هندی و جایگاه صائب در آن مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین در این فصل ویژگی های مهم سبک هندی از جمله : اسلوب معادله، حسآمیزی، پارادوکس و تشخیص در شعر صائب مورد بررسی قرار گرفته است.در فصل سوّم مبانی عرفان نظری در شعر صائب بررسی شده است که شاخص ترین آن عبارت است از : توحید، وحدت وجود و عشق. در فصل چهارم به مبانی عرفان عملی که شامل یقظه، طلب و اراده، توبه، مراقبه، خلوت و فقر مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل پنجم به موانع راه سلوک با توجه به اهمیت آنها از جمله : حسد، طمع، تکبر، دنیادوستی و ریا ورزی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.لازم به یادآوری است که در شعر صائب مباحثی از جمله: توحید، وحدت وجود، خلافت الهی انسان، ولایت و جایگاه پیرکه مربوط به حوزه ی عرفان نظری می باشد با بسامد بیشتری مطرح شده است. و در عرفان عملی، مهم ترین آموزه‌ها عبارتند از‌: صفات جمال و جلال الهی، خاموشی، توکل، قناعت، فقر، فنا و بقا و ... که در مقایسه‌ی این دو عرفان داده‌های تحقیق نشان می‌دهد که صائب بیشتر به عرفان عملی توجّه نشان داده است و از این نظر کاملاً تحت تأثیر مکتب مولانا است. آنچه مسلّم است، این که عرفان صائب بیشتر پیروی از روش ÷یشینیان است تا ابداعی و ابتکاری؛ و بیشتر تحت تأثیر آموزه‌های عرفانی سبک عراقی است که در این میان نقش مولانا و حافظ برجسته‌تر می‌نماید.کلید واژه ها : عرفان نظری، عرفان عملی، سبک هندی، صائب تبریزی.

رسیدن به کمال و سعادت، مهم‌ترین هدف پیش روی انسان است. هر مکتبی بر اساس دیدگاه خود کمال را تعریف می‌کند. در این میان، منابع دینی و عرفانی در تعریف کمال، عوامل رشد و موانع آن، نظر به آموزه‌های وحیانی دین دارند. در این رساله موضوع عوامل و موانع رشد و کمال انسان در نهج‌البلاغه و مثنوی بررسی شد که شامل پنج فصل است: مقدمه و کلیات، کمال انسان از دیدگاه حضرت علی (ع) و مولوی، عوامل رشد و کمال انسان در نهج‌البلاغه و مثنوی، موانع راه کمال انسان در نهج‌البلاغه و مثنوی و نتیجه‌گیری. نهج‌البلاغه و مثنوی درباره‌ی کمال، عوامل و موانع آن آفاقی وسیع دارند. کمال انسان از دیدگاه حضرت علی (ع) و مولوی در گرو پیوستن به خداست و این خود حاصل برقراری عدالت در بین قوای وجودی انسان و اعتدال و استوای او در بعد نظر و عمل است. پیروی از برگزیدگان حق و بهره‌گیری از عقل اصلی‌ترین عوامل رشد و کمال انسان در بعد نظرند. در بعد عمل، عبادات عامل رشد انسان است. از دیدگاه حضرت علی (ع) توحید، عامل اصلی سعادت انسان است و تقوای الهی که بر بنای توحید استوار است، در رأس همه‌ی فضایل اخلاقی قرار دارد. در مثنوی اگرچه همچون نهج‌البلاغه مسائل توحید و ایمان، نظام‌مند مطرح نشده است؛ اما همه‌ی تعالیم مولوی رویکردی توحیدی دارد؛ به عبارت دیگر فنای عارفانه و رسیدن به حقیقت توحید، مرکز همه‌ی سخنان مولوی است؛ اما مهم‌ترین موانع راه کمال شامل نفس اماره، شیطان و حب دنیاست؛ زیرا این عوامل سه‌گانه، خود مانع‌زاست؛ یعنی ریشه‌ی آفت‌های بسیار دیگری نیز به شمار می‌روند. در کلام حضرت علی (ع) دشمنانگی شیطان به نسبت نفس بیش‌تر است؛ زیرا نفس آن‌گاه که تبدیل مزاج می‌یابد، دیگر بر سر راه انسان قرار نمی‌گیرد؛ امّا در کلام مولوی، نفس غالباً به معنی نفس امّاره است؛ بنابراین خطر او از شیطان بیشتر است. دنیا در کلام امیرمومنان و مولوی دو چهره دارد: چهره‌ای فریبا و چهره‌ای پنددهنده. توجه به بعد فریبندگی دنیا باعث نابینایی فرد می‌شود؛ این چنین دنیایی مذموم است؛ اما توجه به جنبه‌ی عدمی دنیا باعث بینایی انسان است. این دنیایی است که در مسیر آخرت قرار دارد.

موضوع شهادت و شهید در عرفان اسلامی موضوعی است تازه و هنوز به طور مستقل و جامع درباره ان تحقیقی صورت نگرفته است. با آن که در شریعت مقدس اسلام جایگاه شهادت و شهید به خوبی روشن و آشکار است و آیات و احادیث فراوانی در این زمینه وجود دارد اما در عرفان اسلامی تنها جمله هایی کوتاه به صورت جسته و گریخته در لا به لای متون عرفانی و کتاب های صوفیه یافت می شود که به مفهوم شهادت باز می گردد. در این پایان نامه سعی بر آن است که پس از تبیین جایگاه شهادت و شهید در نگاه شریعت به معرفی و بررسی شهادت و شهید در عرفان پرداخته شود و عوامل موثر در بدید آمدن شهادت در عرفان مورد بررسی قرار گیرد. در فصل اول این پایان نامه مقدمه و مروری بر تحقیقات پیشین در این موضوع آمده است. در فصل دوم واژه شهادت و شهید بررسی و رد فصل سوم مفهوم شهادت و شهید از دیدگاه شریعت و آیات قرآن و روایات و جایگاه آن ها تعریف و توضیح داده شده است. فصل چهارم شامل شهادت و شهید در سیرت امامان است. در پایان این فصل شرح احوال سه تن از آنان-امام علی، امام حسین و امام رضا- توضیح داده شده است. فصل پنجم نخستین فصل اصلی و مهم پایان نامه است درباره شهادت در عرفان است و رابطه آن با معرفت توضیح داده شده در این فصل علاوه بر تعریف مشترک شهادت از دیدگاه شریعت و عرفان تعاریف دیگری نیز از دیدگاه عارفان مطرح شده که در واقع تعریف اختصاصی شهادت از نظر عرفان است. در فصل ششم به عوامل فرهنگی در شهادت عارفان پرداخته شده است و ضمن تعریف بدعت مواردی که از نظر فقیهان و علمای دینی بدعت شناخته شده و در آداب و فرهنگ تصوف و عرفان به آن ها اعتقاد دارند مطرح شده از قبیل تأویل ولایت، شطح، عشق وحدت وجود و..... . در فصل هفتم به عوامل اجتماعی و سیاسی دخیل در شهادت عرفا آمده که شامل دو بخش است. در بخش نخست حمله غزان، مغول و تیموری بررسی شده و در بخش دوم به تصوف نمایی، فتوت، جنبش سربه داران، حروفیه و نقطویه پرداخته شده است. در فصل هشتم به شرح احوال عارفانی پرداخته شده که بر اثر حمله های سیاسی و تهاجمات نظامی به شهادت رسیده اند. درفصل نهم شرح احوال عارفان شهید درحوادث گوناگون آمده است. در فصل دهم احوال و آثار عارفانی شرح داده شده است که بر اثر خیزش های اجتماعی و سیاسی شهید شده اند. فصل یازدهم شامل شرح احوال عارفانی است که به خاطر اعتقادات و باورهای خاص عرفانی به شهادت رسیده اند. در فصل دوازدهم نتیجه گیری آمده است.

دیوان اشعار ناصرخسرو از جمله آثاری است که همه ی ابعاد آن به تمامی پژوهش نگردیده است ؛ از جمله موضوعهایی که مورد بررسی قرار نگرفته یا بگونه ای محدود وگذرا مطرح شده است ، موضوع « مضامین اخلاقی در دیوان ناصرخسرو »است ، بنابراین هدف این تحقیق ارائه تصویری جامعاز مضامین اخلاقی دیوان ناصر خسرو است . به عنوان درآمدی بر مباحث تحقیق ابتدا در فصل اول به اختصار در خصوص مبانی علم اخلاق و مفاهیم کلی آن و عمده مکاتب اخلاقی ، اهمیت، اهداف ، پیشینه و روش تحقیق توضیحاتی ارائه شده است . سپس در فصل دوم به منابع اخلاقی ناصرخسروکه عبارتند از افکار و احوال بزرگان ایران باستان ، اقوال فلاسفه و حکما ، متون دینی ، روش صوفیه و زهاد اسلام و تعالیم مذهب اسماعیلیه اشاره شده است .ودر فصل سوم فلسفه اخلاقی او و اصول آن که شامل خودشناسی ، خداشناسی ، دانایی محوری ، خردگرایی، معاد شناسی ، دنیا شناسی ، و ... بیان گردیده است . در فصل چهارم استفاده از آیات قرآنی و مفاهیم مذهبی، بیاناستدلالی ، بیان انتقادی ، بهره گیری از آرایه های ادبی چون تشبیه ، تلمیح ، انواع جناس، تضاد، توازن، ارسال مثل و مراعات النظیر ،استفاده ار روشمقایسه ، بیان رزمی و استفهام به عنوان روش ناصرخسرو در بیان آموزه های اخلاقی شمرده شده است .در فصل پنجم به تحلیل مضامین اخلاقی در دیوان ناصرخسروو ذکر شواهدی از هر مضمون اقدام شده است . و در فصل ششم (نتیجه گیری) بیان گردیده که ناصرخسروبه عنوان مبلغ اسماعیلیه یکی از روشهای اصلاح جامعه خود را آگاهی بخشی و تبیین فضایل و رذایل اخلاقی می داند ، و به همین منظور در اکثر قصاید خود ضمن تاکید بر دانش اندوزوی و خردگرایی مخاطب را به کسب فضایل و دوری از رذایل تشویق و ترغیب نموده است .