جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب تکوین عقل عربی از معدود کتبی است که به بررسی ریشه علل عقب‌ماندگی و رشد نیافتگی انسان عرب و مسلمان می‌پردازد، زمانی که عرب‌ها با غرب برخورد کردند این دغدغه برای آنان پیش آمد که دلیل پیشرفت غرب و عقب‌ماندگی جهان عرب چیست؟ بنابراین هر یک از اندیشمندان عرب متناسب با یافته‌ها و بافته‌های فکری و فلسفی خود به آن پرداخته‌اند، گروهی شکست اعراب و مسلمانان را در فراموش کردن آموزه‌های نخستین اسلامی می‌دانستند و خواستار بازگشت به این آموزه‌ها بودند و گروه دیگر با دید انتقادی به میراث اسلامی نگریستند و با بهره‌گیری از روش‌های نو در پی بازخوانی میراث برآمدند تا به بازسازی آن بپردازند. این دسته از اندیشمندان پای در راه پایه‌ریزی طرح‌هایی نهادند که می‌توان آن را واکاوی سنت نامید. جابری گروه سومی را نیز معرفی می‌کند، که خواهان آشتی بین غرب و شرق، یا سنت و مدرنیته هستند. اما وی خودش را از گروه سوم نیز نمی‌داند و نقد خود را تنها به ساختارگرایی و سازوکاری معطوف می‌کند که بتواند بار دیگر به تولید معرفت بومی یاری رساند. (وصفی، 1396: 58) از جمله این طرح‌ها می‌توان، «نقد عقل دینی»، «نقد عقل اسلامی» و «نقد عقل عربی» اندیشمندان عرب عرضه کرد. جابری در راستای یافتن راه‌حل برای بیرون رفتن از فضای فکری مسدود عقل عربی ـ اسلامی به تحلیل «سنت» و «گذشته» آن روی آورد و با نگرشی تاریخی و ساختارمند و در چارچوب عقلانیت انتقادی سه نظام فکری بیانی، برهانی و عرفانی را در ساختار آن تشخیص داده است. پروژه جابری برجسته‌تر بود، زیرا نقد عقل الجابری گسترده‌ترین و پردامنه‌ترین پروژه نقادی عقلانیت اسلامی دوران پس از ژوئن 67 بود. جابری با نگاهی عمیق و فلسفی این فرضیه را مطرح می‌کند که علت اساسی بازماندن انسان عرب از قافله تمدن، ساختار ذهنی و معرفتی اوست که به نگاه وی در حل مسائل جهت می‌دهد. جابری به دنبال چگونگی شکل-گرفتن عقل عربی و ساختار آن و نیز به دنبال کشف علل انحطاط و موانع ترقی عقلانیت عرب است. در واقع وی خواستار بازسازی عقل عربی است و این بازسازی را تنها عامل رهایی از بحران و عقب‌ماندگی جهان عربی-اسلامی می‌داند. او در کتاب تکوین العقل عربی تاریخ و فرهنگ عربی را بازخوانی می‌کند تا بفهمد عقل عربی معلول چه پدیده‌هایی است و اینکه عوامل این طرز تفکر عرب چیست. در این نوشتار پس از بیان کلیات و ارائه تصویر نسبتاً روشنی از مفاهیم به تبیین چارچوب نظریه جابری در رابطه با عقل عربی و عوامل مؤثر در شکل‌گیری آن و همچنین نظریه وی نسبت به عرفان و تأثیر آن در انحطاط جوامع اسلامی تقریر شده است و در پایان به نقد و ارزیابی آراء جابری پرداخته شده است.

ایدئالیسم آلمان برخاسته از فلسفه‌ی استعلایی است. یوهان گوتلیب فیشته (1762-1814)، در مقام پایه‌گذار این مکتب، به منظور آشکار کردن حقیقت فلسفه استعلایی و زدودن ابهام از اندیشه کانت، نظام خویش را عرضه کرد، نظامی که شلینگ و هگل آن را به کمال رساندند. بنابراین بدون فهم اندیشه و نظام فلسفی فیشته نمی‌توان مدعی فهم دقیق اندیشه شلینگ و هگل بود. مهمترین پرسشهایی که این رساله در صدد پاسخ‌گویی به آنهاست عبارتند از این که: فلسفه‌ی استعلایی کانت چگونه در بطن خود مبانی نظام دیالکتیکی فیشته را پرورده؛ این نظام، به چه نحو از فلسفه استعلایی حاصل شده؛ در این روند چگونه روش استعلایی به روش دیالکتیکی تبدیل شده و چه عواملی ضرورت طرح این نظام را ایجاد کرده است. در پاسخ باید به این نکته توجه داشت که کانت با این که نظام‌مند بودن را لازمه‌ی شناخت می‌دانست اما تحقق آن را به فیلسوف بعدی واگذار کرد و فیشته تلاش کرد نظام شناخت را محقق کند. رهیافت نگارنده در مستدل کردن مدعای خود، تبیین این مطلب است که روش کانت در تبیین شناخت، سیر از کثرت به وحدت است و این امر با روش استعلایی سازگاری دارد. اما فیشته برای تبیین شناخت انسان از وحدت به کثرت سیر می‌کند. او از مطلق آغاز می‌کند، مطلقی که عبارت از فعل محض، صورت محض و واجد تمام امکانات یعنی امکان محض و قدرت محض است. مطلق به دلیل مطلق بودن نه نومن است و نه فنومن، اما می‏خواهد خودش را در مقید متعین کند لذا دیالکتیک، یعنی نسبت دائمی مطلق و مقید، شکل میگیرد. تعین مطلق در فلسفه‌ی فیشته، به نحو رفلکتیو اتفاق می‏افتد. او از طریق این مطلق یا «من» تمام سوژه‏ها، ابژه‏ها، تمام عالم طبیعت را وضع و ایجاد می‏کند. رساله چگونگی تحولات مطرح شده را تبیین می‌کند. کلیدواژه: کانت، روش استعلایی، فیشته، روش دیالکتیکی، ایدئالیسم آلمان قدردانی با سپاس از استاد محترم جناب آقای دکتر سیدحمید طالب‏زاده، نخستین و بزرگترین استاد فلسفه اینجانب، که مقام استادی ایشان و شاگردی بنده همیشگی خواهد ماند. بزرگواری، اندیشمندی، فهم عمیق فلسفی، خلق خوش، بردباری و رواداری ایشان، پیوسته مایه‌ی تحسین بوده است. بیان فضائل ایشان و جبران زحمات فراوانی که در طول سالیان متحمل شده‌اند در توان من نیست. امید است نور دانش و باران مهرشان سالهای سال، دانشجویان و دوستانشان را بهره‌مند کند و پروردگار مهربان پاداش نیک به ایشان عطا فرماید. با سپاس از استاد بزرگوار جناب آقای دکتر سیدمحمدرضا حسینی بهشتی که بسیار از ایشان آموخته‌ام؛ فلسفه‌ورزی تنها بخشی از آن بوده است، وسعت نظر، آزاداندیشی، انسانیت و ... از جمله چیزهایی است که هر کس در محضر ایشان می‌آموزد. سپاس از آقای دکتر علی مرادخانی، که از سر لطف داوری رساله اینجانب را پذیرفتند و من را مرهون محبت خویش کردند. و از آقای دکتر سیدمحمدتقی طباطبائی سپاسگزارم که محبت خویش را از من دریغ نکردند و با دقت و حوصله رساله را مطالعه فرمودند.

تفکر فلسفی غرب در عصر جدید، تحولی بنیادین پیدا کرد. دکارت با مقدم کردن اندیشه بر وجود، امکان شناخت در بستر وجود را مرتفع کرد و انسان، جهان و خداوند را مبدل به تصور و ایده نمود. در چنین شرایطی، مهم ترین مسئله این است که چگونه می توان به خود، خداوند و جهان شناخت پیدا کرد. تنها راه برای دکارت، حصول شناخت از طریق رفلکشن (reflection) در ایده های فکر، امتداد و کمال بود. از نظر او این کار از طریق شهود عقلانی صورت می گیرد. پس از دکارت، میراث او، یعنی شناخت از طریق رفلکشن، در تفکر غرب باقی ماند و جایگاه بسیار مهمی در شناخت پیدا کرد. هرچند اهمیت نقش رفلکشن در تفکر لاک، بارکلی، لایب نیتس و کانت بسیار آشکار است، اما رفلکشن در تفکر فیشته نقشی بنیادین پیدا می کند. در نظام فلسفی فیشته، شناخت مبتنی بر شهود عقلی است و شهود عقلی بر رفلکشن استوار است. فیشته بر این امر تصریح می کند که «شهود به معنای واقعی فقط برای رفلکشن فلسفی متعین می شود» . وی رفلکشن را به روش مبدل می کند. نویسنده درصدد اثبات این مطلب است که روش رفلکتیو در نظام فلسفی فیشته چیزی جز بسط و تحقق نقد اول کانت نیست.