جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عملکرد سیاسی امام علی(ع) در دوران خلفا، ویژگی‌های خاصی داشته و فضای متفاوتی را در عالم سیاست به‌جود آورده و از سوی اندیشمندان و مستشرقان رویکردها و دیدگاه‌های گوناگونی را به‌همراه داشته است. نگارنده درصدد بررسی و نقد دیدگاه‌های مستشرقان دربارۀ رفتارهای سیاسی امام علی(ع) در دوران خلفای سه‌گانه است. این پژوهش با روش تاریخی و توصیفی ـ تحلیلی به این نتیجه رسید که برخی از مستشرقان، سیرۀ سیاسی امام علی(ع) را به اتهاماتی همچون ضعف در اندیشۀ سیاسی، عدم محاسبه‌گری و ساده‌انگاری و اقدام به کارشکنی در قبال برخی از خلفا معرفی کرده‌‌اند؛ اما این موارد بر نگرشی مادی‌گرایانه و سوگیرانه مبتنی است و رفتارهای سیاسی امام علی(ع) بر پایۀ اصول انسانی و مبانی بنیادین اسلامی قابل ارزیابی است. دراین‌حال برخی از مستشرقان نیز با نگاهی منصفانه و مثبت، رفتارهای سیاسی امام علی(ع) در مواجهه با خلفا را به اقدام برای حفظ اتحاد مسلمین، صداقت‌محوری و هم‌کاری ضابطه‌مند با خلفا تحلیل کرده‌اند.

شاید بیشترین نقدها و شبهه‌افکنی‌های خاورشناسان درباره امامان شیعه: متوجه امام حسن مجتبی(ع) باشد. رویدادهای پر تنش دوران کوتاه خلافت امام(ع) که به صلح با معاویه انجامید و نیز حوادث پس از صلح، زمینه‌ساز بروز پرسش‌هایی فراوان در بین خاورشناسان شده است. پاسخ خاورشناسان به این پرسش‌ها در دو دسته کلی قابل تقسیم‌بندی است؛ دسته‌ای زبان به نقد امام(ع) گشوده‌اند و گروهی نیز با نگاهی واقع‌گرایانه به ارزیابی شرایط اجتماعی آن روزگار و رفتار سیاسی امام پرداخته و موضع سیاسی ایشان را منطقی دانسته‌اند. این مقاله پس از گزارش دیدگاه مثبت و منفی خاورشناسان، با استناد به منابع تاریخی و حدیثی، به نقد دیدگاه منفی آنان پرداخته است.

---

آن چه این رساله به آن پرداخته، آشنایی با فتنه ها و شبهه های فرهنگی زمان حکومت علی(علیه السلام)است.در فصل اوّل و دوم، پس از بیان کلّیات، مفهوم لغوی و اصطلاحی شبهه و فتن با استفاده از قرآن و نهج البلاغه تبیین شده است. فصل سوم، شبهه ها و فتنه های پس از رحلت پیامبر(صلی الله علیه وآله)، پیشگویی های حضرت از فتنه های زمان خلفای سه گانه، و روش های برخورد با مخالفان حکومت را بررسی کرده است. فصل چهارم، به موضوع اصلی رساله اختصاص یافته و شبهه ها و فتنه های زمان خلافت علی(علیه السلام) و شبهه هایی را که از سوی قاسطین، مارقین، و ناکثین مطرح می شد، بررسی کرده است. آن چه می توان به صورت حاصل و خلاصه بحث ارائه داد این است: امام علی(علیه السلام) زمانی حکومت را در اختیار گرفت که فرهنگ اصیل پیامبر(صلی الله علیه وآله) که با زحمت بسیار ایجاد کرده بود، و دگرگونی بزرگ جزیرة العرب، رنگ باخته، و فرهنگ ایثار و شهادت، برادری و برابری جای خود را به فرهنگ دنیاطلبی، رفاه طلبی، برتری طلبی، نابرابری و تبعیض داده بود. و این فقط بخشی از مشکلات در ابتدای حکومت علی(علیه السلام)به شمار می رفت. بخش دیگر، کسانی بودند که در اثر آن تحوّل (سقوط) فرهنگی و اجتماعی زمان خلفای سه گانه، منافع و امتیازهایی را به دست آورده بودند و حکومت علی(علیه السلام)را که یکی از شاخص ترین اصول حکومتش عدالت اجتماعی بود، با منافع خود مغایر می دیدند; بدین سبب برای حفظ منافع خود به شبهه افکنی و در پی آن، فتنه انگیزی اقدام کردند که عمده وقت علی(علیه السلام)صرف رفع شبهه ها و دفع فتنه ها شد و متأسّفانه، مخالفان، حسودان، کینه ورزان و متحجّران، با شبهه افکنی ها و فتنه انگیزی ها، مانع تحقّق اصلاحات علوی شدند و این پایان کار نبود; بلکه القای شبهه ها و در پی آن، ایجاد فتنه ها، پیامدهایی را در پی داشت که خسارت های بزرگی را بر پیکره اسلام ناب وارد کرد و شاید بتوان گفت: عمده ترین پیامد آن فتنه ها، انتقال قدرت به طُلقا (کسانی که تا واپسین زمان ممکن، به مبارزه با اسلام و پیامبر پرداختند و زمانی تسلیم شدند و به ظاهر، اسلام را پذیرفتند که چاره ای جز آن نداشتند، و مورد عفو پیامبر(صلی الله علیه وآله) قرار گرفتند) و تبدیل خلافت به سلطنت، و پس از آن هم، موروثی شدن خلافت بود.