جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در سده­ های اخیر قرآن­ پژوهی با استفاده از داده های علوم زبانی و مباحث نوین در فلسفۀ دین، روان­ شناسی دین، جامعه شناسی دین و... وارد عرصۀ جدیدی شده است. در این میان متفکران و مفسرانی ظهور کرده­ اند که با نگاهی نو به قرآن و آراء جدید خود، تحولات و چالش ­هایی را در جهان اسلام به وجود آورده­ اند. دکتر نصرحامدابوزید از جملۀ این قرآن­ پژوهان است. وی که از متفکران نواندیش دینی معاصر است پس از محکومیت در دادگاه مصر به هلند عزیمت کرد. و اینک در مؤسسۀ مطالعات اسلامی لیدن به تحقیق و تدریس می ­پردازد. وی با نگاهی نقادانه به سنت و گفتمان دینی و با بهره­ گیری از روش هرمنوتیکی جدید در روش تفسیر و استنباط دینی خود، در مجموعۀ آثارش می­کوشد گرایش اعتزالی جدید را به تبع اساتید مصری خود از جمله امین الخولی، محمد احمد خلف الله و حسن حنفی دنبال کند. حاصل این تحقیقات نظرات جدید پیرامون برخی از مفاهیم قرآنی است که در مقالۀ حاضر از آنها سخن به میان آمده است.

کتاب حاضر پیرامون مسائل علوم قرآن نگاشته شده است. مؤلف بعضی از موضوعات مهم علوم قرآنی مثل مفهوم وحی مکی و مدنی ، نسخ ، اعجاز ، عام و خاص و... را مورد بحث و بررسی قرار داده است. آنچه که در این کتاب به چشم می‌خورد، دیدگاه های مؤلف است که پیرامون موضوعات ارائه شده است وی با دیدگاهی جدید و از زاویه‌ای نو، مسائل را مورد بررسی قرار داده و به عبارت دیگر کوشیده است مباحث علوم قرآنی را از منظری تازه و با نگرشی امروزی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. همچنین این اثر در بیان موضوعات علوم قرآنی، اثری نو و جدید محسوب می شود. مولف معتقد است که متن قرآن با واقعیت پیوندی اساسی دارد. وی در بخش پایانی کتاب افکار و عقاید غزالی را ( در کتاب جواهر القرآن ) مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد. کتاب دارای ۳ بخش می‌باشدکه حول مفهوم وحی، نخستین گیرنده وحی، مکی و مدنی بودن روایات، اسباب نزول و ... سخن می گوید.

موضوع سخن در کتابِ «تکوین و تکامل تفسیر در نخستین سده هاى اسلامى», مسأله وثاقت متون روایى به طور عام, و وثاقت روایات تفسیرى به طور خاص است. این کتاب نخست آرا و نظریات مطرح شده در این باب را به نحوى جامع گرد آورى, و به تجزیه و تحلیل آنها مى پردازد و سپس روایات تفسیرى موجود در تفسیر طبرى, و اختصاصاً تمامى روایات تفسیرى ابن عباس را از نظر اسناد و محتوا بررسى مى کند. کتاب حاوى شش فصل است: فصل اول همان مقدمه کتاب است که مؤلف در آن به طرح موضوع و شیوه کار خود مى پردازد. وى توضیح مى دهد که اساس بحث, ناشى از شکاکیت فزاینده اى است که در دهه هاى اخیر در باب منابع کهن اسلامى و به ویژه مسأله اِسناد در آن ها پدید آمده است. وى مى کوشد با طرح و بررسى این نظریات, راه برون شوى از بن بست ایجاد شده در این مباحث بیابد. فصل دوم در باب (نقد حدیث) است که مؤلف در آن به تفصیل تمامى تردیدها و تشکیک هاى غربیان در وثاقت حدیث نبوى و مسأله اسناد در آن را مطرح مى کند. این تشکیک ها عمدتاً از سوى گلدتسیهر, یوزف شاخت, و پاتریشیا کرون طرح شده است که مؤلف ضمن برشمردن آراى اینان, به رأى مخالفان ایشان از جمله خانم نبیه اَبوت, فؤاد سزگین و محمد مصطفى اعظمى مبنى بر وثاقت و اعتبارِ اسناد در روایات اشاره مى کند. دسته سومى نیز هستند که مى توان آن ها را داراى موضوعى میانه دانست. در این جا نیز دیدگاه هاى متأخرانى چون موتزکى, یُنْبُل, فضل الرحمان, و شوِئلِر با دقت و تفصیل طرح و بررسى مى شود. فصل سوم, به بررسى (روایات تفسیرى و خاستگاه تفسیر) مى پردازد. در این جا نیز مؤلف به طرح و بررسى تمامى آراى محققان غربى و مسلمان مى پردازد که در اردوگاه هاى مخالف یکدیگر موضع گرفته اند. پاره اى چون هریبرت هورست, هَریس بیرکلَند, نبیه اَبوت, فؤاد سزگین, گُلدفِلد, و گئورگ اشتاوْت با وجود تفاوت روش هاى خود, همگى بر وثاقت و اعتبار اسناد و محتواى عمده روایات تفسیرى تأکید مى ورزند. دسته اى چون جان وَنْزْبرو, اَندرو ریپین, پاتریشیا کرون و نورْمَن کالْدر, عمده این روایات را برساخته دوره هاى متأخر مى پندارند و پاره اى چون وِرْستیگ, مورانى, کلود ژیلیو و فِرِد لیمْهاوْس موضعى میانه برمى گزینند. فصل چهارم (متدلوژى: اِسناد و ابزارهاى تفسیر), و فصل پنجم (داده ها و تحلیل: وثاقت روایات ابن عباس در تفسیر طبرى) نام دارد. در این دو فصل مؤلف از میان تمام روایات اسلامى, روایات تفسیرى, و از میان مجموعه روایات تفسیرى, تفسیر طبرى را برمى گزیند و تکیه اصلى خویش را بر مجموعه روایات منقول از ابن عباس در این تفسیر مى نهد. بدین سان, وى به بررسى تمام روایاتى مى پردازد که در سلسله اِسناد آن ها, نام عباس به عنوان راوى یا مفسّر اصلى آمده است و از این راه, به گفته خود, روش و مکتب تفسیرى ابن عباس به عنوان راوى یا مفصر اصلى آمده است و از این راه, به گفته خود, روش و مکتب تفسیرى ابن عباس (یا به تعبیر دقیق تر, روش تفسیرى مجموعه روایات منسوب به ابن عباس) را به عنوان مشت نمونه خرورار, انگشت نگارى مى کند. استنتاج نهایى وى این است که اسنادهاى معینى که در ابتداى این روایات آمده اند, مرجع موثق و قابل اعتمادى براى اطلاعات تاریخى نیستند. به همین ترتیب, وى این دیدگاه را تقویت مى کند که چهره اسطوره اى ابن عباس احتمالاً توسط عباسیان به طرزى ماهرانه براى او جعل شده است. فصل ششم و آخر کتاب حاوى نتیجه گیرى هاى مؤلف است. کتاب تکوین و تکامل تفسیر در نخستین سده هاى اسلامى, جدا از پاره اى استنتاج هاى ظنّى و عجولانه اش, حاوى اطلاعات جامعى در باب تاریخ تفسیر و حدیث ـ بیش تر از منظر غربیان ـ و آرا و نظریات مطرح شده در این باب است. از این منظر, این کتاب با توجه به دسته بندى هاى دقیق و جامعش, مى تواند اثرى آموزشى در دانشگاه هاى غربى و نیز مرجعى تحقیقى براى ما مسلمانان به حساب آید. این کتاب اکنون به همّت آقایان محمدکاظم رحمتى و مرتضى کریمى نیا در حال ترجمه به فارسى است و امید است که قرآن پژوهان و علاقه مندان فارسى زبان به زودى بتوانند از محتواى آن اطلاع یابند. امید است در شماره آینده همین مجله به معرفى تفصیلى این اثر توفیق یابیم.

ابوالبرکات علی بن الحسین الحسینی یکی از عالمان و ادیبان مهم شیعه در قرن چهارم و ربع اول قرن پنجم هجری در خراسان بوده است. از زادگاه و تاریخ حیات وی اطلاعات زیادی در دست نیست، اما جستجو در منابع تاریخی نشان می‌دهد که وی شیعۀ امامی اثناعشری، از عالمان و ادیبان خراسان، و ساکن نیشابور بوده است. علاوه بر ذکر نام و اشعارش در آثار ابومنصور ثعالبی (متوفای 429 ق)، و ذکر نامش در شمار شاگردان و راویان شیخ صدوق (م 381 ق)، اجزای مختلف یک قرآن سی پاره در میان موقوفات حرم رضوی در مشهد به کتابت و وقف وی، توجه ما را به او و حیات علمی‌اش بیشتر جلب می‌کند. این مقاله پس از مروری بر احوال و آثار وی، به معرفی قرآنی سی پاره می‌پردازد که وی آن را کتابت و در ماه رمضان سال 421 هجری، بر حرم رضوی در مشهد مقدس وقف کرده است.

هر زبانى براى انتقال مفاهیم، ساختارى ویژه خود دارد. این ساختار متناسب با فهم عرفى اهل آن زبان شکل مى گیرد و بدیهى است در برگردان هر متنى از زبان مبدأ به زبان مقصود لحاظ این ویژگیها بر مترجم ضرورت دارد. این ضرورت در باب ترجمه قرآن تأکید بیشترى پیدا مى کند. خوشبختانه پس از پیروزى انقلاب اسلامى اقبال شایانى به ترجمه فارسى قرآن کریم شد و امروز ما شاهد بیش از پانزده ترجمه قرآن هستیم که پس از انقلاب به زیور طبع آراسته شده اند. مهمتر از ترجمه ها، وجود نقدها و نکته سنجیهایى است که فرآیند ترجمه قرآن را اتقان بیشترى مى بخشند. وجه مشترک همه این نقدها، عدم توجه به مقتضیات زبان فارسى در ترجمه یک متن عربى است. مقاله حاضر درصدد بیان بخشى از این مقتضیات است و امید که با رهنمودهاى فرهختیگان و قرآن پژوهان غناى بیشترى پیدا کند.

بحث پیرامون اسناد تاریخی قرآن کریم از سده نوزدهم به بعد بیش‌تر مورد توجه مطالعات اسلامی در غرب قرارگرفت. این توجه، همزمان با ظهور رویکرد نقد تاریخی به متون مذهبی بود. در این دیدگاه، پدیده‌هایی مانند پیدایش یک آیین جدید، تفسیری تاریخی می‌شد و پیدایش آن با توجه به ظرف زمانی و حوادث پیش از آن، مورد تحلیل قرار می‌گرفت. خاور‌شناسان نیز قرآن را به مثابه متنی تاریخی به شمار آوردند که می‌تواند مورد نقد تاریخی نیز قرار گیرد. هدف از این نقد، بررسی صحت و اصالت چیزی است که مسلمانان در مورد قرآن ادعا می‌کنند. آنها در این راه در پی ادله تاریخی هستند، تا صحت انتساب این متن به پیامبر اسلام را ثابت کنند و روشن کنند که متن اصلی قرآن در قالب آیات و سوره‌ها که حضرت محمد (ص) بر مخاطبانش القا می‌کرده، چگونه پدید آمده است و چه تحولاتی را پذیرفته تا به صورت متن کنونی پدیدار گشته است. روشن‌سازی تحولاتی که نص قرآنی از عهد تلاوت‌های حضرت محمد (ص) تا جمع و تدوین نهایی آن به خود دیده است، با باز جُست انواع نسخه‌ها و مصاحف قدیم و نگاه تاریخی به روایات اسلامی منجر به این امر شد که برخی از خاورشناسان از جمله ونزبرو و جرالد هوتینگ زمانی متأخرتر _اواخر سده دوم تا اوایل سده سوم_ برای تدوین نهایی قرآن در نظر گیرند. در حالی که با بررسی دقیق نسخه‌های به جای مانده که پس از جمع و تدوین قرآن برجای مانده است، و نگاه عمیق به روایات و بررسی مقوله تواتر متن قرآن و بررسی شواهد درون متنی قرآن جای هیچ گونه شکی باقی نمی‌گذارد که قرآن، موجود محصول تدوین در زمان رسول خدا و حداکثر در زمان خلفاست. نادیده گرفتن بسیار از شواهد ارائه شده در این رساله سبب شده که عده‌ای از خاورشناسان چون ونزیرو و طرفدارانش راه خطا روند.

تفسیر طبری از جمله‌ی تفاسیر مهم جهان اسلام است. طبری در این اثر از روایات تفسیری شیعه بسیار اندک بهره می‌جوید؛ همچنان که نخستین مفسران شیعه‌ی هم‌عصر وی نیز ـــ چون عیاشی، قمی و فرات کوفی ـــ توجهی به نقل روایات غیر شیعی ندارند. بااینحال، به نظر می‌رسد که این تفسیر علاوه بر اثرگذاری مستقیم بر دیگر تفاسیر عامه‌ی مسلمانان، از اواخر سده‌ی 4ق با تفاسیر شیعی نیز پیوندهایی یافته است؛ این‌گونه که یک سده پس از طبری، مفسران شیعه در بغداد اندک‌اندک به تفسیر وی توجه کرده‌اند و با نگارش تفسیر التبیان شیخ طوسی (د 460ق)، میزان توجه و نقل اقوال تفسیری اهل سنت با تکیه بر تفسیر طبری به اوج خود رسیده است. در مطالعه‌ی پیش رو بنا ست همین روند را بازشناسیم. بدین منظور، کوشش خواهد شد که نخست منابع، مضامین و روایات شیعی را در تفسیر طبری بررسی کنیم و آن گاه در ادامه، به تأثیر مستقیم یا غیر مستقیم طبری در ورود مضامین و روایات اهل سنت (یعنی اقوال صحابه و تابعین) به تفاسیر شیعه با نگارش تفسیر التبیان به دست شیخ طوسی در میانه‌ی سده‌ی 5ق بپردازیم.

بررسی نسخۀ 2156 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران و دیگر پاره‌های آن در آستان قدس رضوی و مجلس شورای اسلامی این مقاله به معرفی و بررسی قرآنی کهن از قرن پنجم هجری می‌پردازد که در اوایل قرن ششم هجری در تملک دختری به نام خراسان بنت ابی القاسم بن علی بن مانکدیم قرار داشته است. تاکنون 12 جزء مختلف از این قرآن در کتابخانه های مختلف در ایران و جهان یافت شده است. نام مالک نسخه در آغاز جزء اول این قرآن همراه با نسب وی تا امام علی بن ابیطالب علیه السلام ذکر شده است و نشان می‌دهد اجداد وی از علویان طبرستان بوده‌اند، اما جد پدر وی یک سده قبل از کتابت نسخه به نیشابور مهاجرت کرده است. این قرآن در 30 پارۀ مجزا همراه با ترجمۀ فارسی با خط نسخ کهن و احتمالا در نیشابور (محل زندگی خراسان بنت ابی‌القاسم) کتابت شده است. متن قرآن به قرائتی مرکب از کِسائی، ابن‌عامر، و ابوعمرو نوشته شده است. ترجمۀ فارسی آیات با آنکه متأثر از سبک و واژگان ترجمۀ تفسیر طبری‌است، اما دارای اختصاصات املایی، واژگانی و لهجه‌ای مخصوص به خود است. در پایان مقاله، متن کامل ترجمۀ فارسی یک جزء از این قرآن (نسخۀ ش 2156 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران) بازنویسی و بررسی شده است.