جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پس از وفات پیامبرصلى الله علیه وآله، جانشینى ایشان مهم‏ترین مسأله‏ى مطرح در جامعه‏ى اسلامى بود. علاوه بر امام على‏علیه السلام - به عنوان چهره‏ى شاخص اهل بیت‏علیهم السلام - گروه‏ها و جریانات فکرى دیگرى مدعى دستیابى به خلافت بودند. آنان به منظور تحت‏الشعاع قرار دادن على‏علیه السلام در افکار عمومى، و شکستن انحصار جاذبه‏ى کاریزمایى او، به معرفى و تقویت نهاد کاریزمایى صحابه براى رقابت با اهل‏بیت‏علیهم السلام، در مرجعیت فکرى جامعه پرداختند. در بُعد فرهنگى از ابزارهایى چون سیاست منع حدیث، طرح عدالت و صحت اجتهاد صحابه، جعل حدیث و... بهره گرفتند؛ این جریان طى قرن‏هاى بعدى استمرار یافته، سازماندهى و تقویت شد. در این مقاله این تلاش‏ها در قالب نظریه‏ى روزمرگى کاریزماى ماکس وبر، مورد بررسى قرار مى‏گیرد.

چکیده: مراکز علمی به جهت آن که زمینه رشد علوم و تربیت دانشمندان را فراهم می آورند از جایگاه والایی برخوردار بوده ، یکی از دستاوردهای مهم فرهنگ و تمدن محسوب می شوند. موضوع این پژوهش مقایسه نظام آموزشی و مراکز علمی آل بویه و سلجوقیان از منظر میزان اثر بخشی تعصب یا تساهل مذهبی آنان است. محقق ضمن بررسی مولفه های اساسی نظام آموزشی در این دو ساختار حکومتی ، به واکاوی میزان اثر گذاری تساهل یا تعصب مذهبی این دو خاندان بر شکل گیری وتوسعه مراکز علمی ومحصول نظام آموزشی در این دو دوره پرداخته است. حاکمان آل بویه با سایر ادیان و مذاهب با تساهل برخورد می کردند اما حاکمان سلجوقیان رفتاری متعصبانه داشته و به تقویت مذهب شافعی و حنفی می پرداختند. این تنوع سیاست مذهبی بر مراکز علمی از قبیل : مساجد، خانقاه ها ، رصدخانه ها ، بیمارستان ها، کتابخانه ها، دارالعلم ها و مدارس؛ همچنین بر نظام آموزشی این مراکز از قبیل: متون آموزشی، گزینش استادان و شاگردان اثر گذار بوده است. کلید واژه ها: نظام آموزشی، مراکز علمی، آل بویه، سلجوقیان،تساهل مذهبی و تعصب مذهبی.

قرآن کریم در پیدایی، گسترش و اعتلای فرهنگ و تمدن اسلامی، نقش محوری داشته و در دو بعد «محتوایی» و «شکلی» اثرگذار بوده است. آموزه های قرآنی در باروری، شکوفایی و توسعه فرهنگی ساکنان جزیره العرب نقش مهمی داشته و در عصر حاضر نیز از چنین توانی برخوردار است. دومین عامل مؤثری که در ایجاد دگرگونی اجتماعی و فرهنگی و هنجارسازی اسلامی، ایفای نقش نمود، «سیره و سنت رسول خدا(صلی الله علیه وآله)» و مجموعه قول و فعل و تقریر ایشان بوده است. «حاکمیت الهی»، «یکتاپرستی»، «جامع نگری و اعتدال گرایی»، «عدالتورزی و تعدیل نابرابری های اجتماعی»، «تأکید بر خردگرایی و زدودن خرافات و اوهام»، «علم آموزی»، «یکی انگاری دنیا و آخرت»، «وفای به عهد و پیمان» و «آزادی های فردی و اجتماعی» مهمترین ویژگی های اختصاصی فرهنگ و تمدن اسلامی است که در جزیره العرب به ظهور رسید. برخی از ویژگی های اخلاقی رسول خدا(صلی الله علیه وآله) که در جذب افراد و گسترش اسلام تأثیر بسزایی داشته است عبارتند از: امانتداری و حفظ حقوق مردمان، مهربانی، گشاده رویی در معاشرت، مشورت با دیگران، نظم و انضباط در کارها، زهد و ساده زیستی، اراده و استقامت بی نظیر، بیزاری از چاپلوسی، پرهیز از گوشه گیری و ترک خانواده، زدودن خرافات، پرهیز از تعصّبات قومی و توجه به تقوا، قاطعیّت، عدالت، دوراندیشی، ظرفیّت تحمّل انتقاد، شایسته سالاری، پرورش استعدادها، پرهیز از استبداد، تواضع، متانت و در نهایت نرمش در مسایل فردی و صلابت در مسایل اصولی. شبه جزیره عربستان از نظر جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی، تأثیری در پیدایی فرهنگ و تمدن اسلامی نداشته است. اخلاق اعراب جاهلی نیز نمی توانست تأثیری داشته باشد الاّ اینکه احساس خلأ موجود از یک سو و ارائه آموزه های انسانی ـ الهی و اخلاق اسلامی از سوی دیگر، سبب گردید ساکنان جزیره العرب به تدریج جذب اسلام شده، بدان وفادار مانند. ساکنان جزیره العرب به دلیل شرایط بد اوضاع اجتماعی ـ سیاسی، احساس نیاز شدیدی به تغییر در اندیشه، رفتار و زندگی خود می کردند و این احساس نقش مهمی در اقبال آنان به اسلام داشت. علاوه بر اینکه این اقبال زمانی مضاعف گردید که اسلام توانست خلأ حقوقی موجود را با وضع قوانین و مقرراتی به شایستگی برطرف سازد. وضع آشفته دینی و سردرگمی از ادیان، نوعی خستگی در ساکنان جزیره العرب ایجاد نمود و با ارائه دین جدید با

یکی از رویدادهای مهم تاریخ اسلام، سفر امام رضا (علیه السّلام) به ایران است. بی شک باید حضور امام رضا (علیه السّلام) در ایران را نقطه ی عطفی در تاریخ تشیّع این منطقه به شمار آورد. مامون عباسی با انگیزه ی بهره برداری از ولایتعهدیِ امام رضا (علیه السّلام) و ایجاد محدودیت برای جلوگیری از ارتباط شیعیان با آن حضرت، تلاش کرد تا بتواند به جای از بین بردن امام، جایگاه امامت را نابود سازد، اما این امربا تدبیر هوشمندانه ی امام، به هدف خود نرسید. بارزترین موضوعی که در سیره ی امام رضا (علیه السّلام) از مدینه تا مرو، به ویژه در نیشابور مشهود است، تلاش حضرت برای معرفی جایگاه امامت و ولایت با تکیه بر اصول ناب و اصیل اسلام و افزایش آگاهی مردم نسبت به نامشروع بودن دستگاه خلافت عباسی بود. امام رضا (علیه السّلام) از لحظه ی حرکت از مدینه تا مرو از روش های گوناگونی برای شناساندن اندیشه ی شیعی بهره برد. از این طریق زمینه ترویج اندیشه های شیعی فراهم آمد. با ورود امام رضا (علیه السّلام) به ایران، جغرافیای تشیع تغییر کرد و ایران به قطب معارف شیعی تبدیل شد. امام (علیه السّلام) با حضور خود در مناظرات و مباحث علمی، معارف دینی اصیل اسلامی را گسترش داد و موجب شد، موقعیت این سرزمین به عنوان مرجع و منبع علوم به تثبیت رسید. امام در هر موقعیتی سعی می کرد با ارتباط نزدیک و بدون تشریفات با مردم، سطح آگاهی جامعه را نسبت به تفکر سیاسی اسلام افزایش دهد تا جایگاه واقعی و شایسته خلافت و جانشینی پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) هر چه بیشتر آشکار شود. هدف از این پژوهش، بررسی پیامدهای فکری ، فرهنگی و سیاسی، اجتماعی حضور امام (علیه السّلام) در ایران است. نگارنده سعی داشته تا در این پژوهش تا حد امکان، تاثیرات حضور امام رضا (علیه السّلام) در آن عرصه ها را بر جامعه ایرانی و اسلامی بررسی نموده و زمینه های ظهور و بروز این پیامدها را شناسایی نماید.

نقش تحولات اجتماعی و رویدادهای سیاسی در فرآیند حرکتی جامعه، امری مسلم و انکار ناپذیر است، اما شکل و میزان نقش این تحولات، موضوعی است که نیاز به مطالعه و تحقیق دارد.اندیشه¬های صوفیانه به عنوان بن مایه و ریشه تصوف، در تاریخ اسلام به عنوان پدیده¬ای مهم باید مورد بررسی و موشکافی قرار گیرد. افکار صوفیانه از زمان ظهور، در بسیاری از موارد در مواجهه با حوادث و پیشآمدهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و متأثر از آنها شکل گرفته و تحول پذیرفته است. در این پژوهش، پیدایش و گسترش اندیشه¬های صوفیانه در جامعه اسلامی سه قرن نخستین و اثر پذیری آن از حوادث و تحولات اجتماعی و سیاسی، مورد بررسی قرار گرفته و تلاش شده است تا ارتباط میان آن حوادث و شکل گیری اندیشه¬های صوفیانه روشن گردد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می¬دهد که تحولاتاجتماعی ـ سیاسی، در شکل گیری افکار صوفیانه و سیر آن، موثّّر بوده است و بسیاری از رفتارهای صوفیان از قبیل: زهد و گوشه نشینی، روی آوردن به فقر، ریاضت، گرسنگیو... واکنش هایی است که در برابر حوادث اجتماعی و دگرگونی¬های سیاسیاز خود بروز داده¬اند. همچنین بررسی نوع مواجهه ائمه(ع) با چنین اندیشه¬هایی، روشن می¬سازد کهسیره و روش برخورد اهل بیت (ع)‌ با اندیشه¬¬¬های افراطی صوفیانه، انکار و نفی بوده و ائمه(ع) همواره کوشیده¬اند تا از شیوع این گونه افکار در بین مسلمین جلوگیری کنند و در مقابل، رفتار صحیح اسلامی و قرآنی را متذکر شوند. کلمات کلیدی: اندیشه¬های صوفیانه، تحولات اجتماعی وشرایط سیاسی، سه قرن نخست اسلامی، زهد.

کعب الاحبار یک عالم یهودی بوده که در روزگار خلیفه دوم اسلام آورده است . وی تاثیر شگرفی در امور فرهنگی، سیاسی و اجتماعی مسلمین داشته است ؛ از این رو واکاوی شخصیت و نقش او در این حوزه ها لازم است . وی پس از اسلام آوردنش اخبار و اقوال زیادی را که غالب آنها اسرائیلیات است وارد اسلام کرد .او در سایه اعتماد خلفای دوم، سوم و معاویه و توجه توده مسلمانان توانست اقدامات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بیشماری انجام دهد . در باره وثاقت کعب الاحبار، عده ای از همان عصر نخست و از روزگار حیاتش، تردید های جدی داشته اند. نسل صحابه و تابعین و بعدها دیگر محدثان و مولفان روزگاران مطالب متفاوتی در باره وی گفته اند. به رغم آن که بسیاری از کتابهای حدیث‌، تفسیر و تاریخ اخبار وی را نقل کرده اند، با گذشت زمان، این تردید ها پررنگ تر و جدی تر می گردد‌. معضل اساسی در باره وی نقلهایی است که از آثار اهل کتاب و به خصوص تورات ومتون یهودی دیگر دارد؛ نقلهایی که از طریق وی در متون اسلامی به خصوص تواریخ و تفاسیر وارد شده و آنها را اسرائیلیات می نامند. موضوعی که در باره آن به خصوص طی سالیان اخیر مطالب زیادی نوشته شده است.او علاوه بر این، شاگردانی پرورش داد که هر یک سهم عمده ای در اشاعه اسرائیلیات داشته اند.در بعد سیاسی نیز در جهت تقویت حکومت خلفای دوم، سوم و معاویه و جلوگیری از خلافت امام علی (علیه السلام)تلاش کرد . در حوزه اجتماعی نیز، او سرپرستی حجاج و شرکت در جنگ با روم و تشویق سربازان را در کارنامه دارد.

دوران فعالیت علمی و فرهنگی تابعین که بعد از دوره صحابه وقبل از شکل گیری مذاهب فقهی ومکاتب حدیثی،کلامی وتفسیری زیسته اند، از اهمیت بسیاری برخوردار است چرا که با توجه به شرایط پیش آمده ای چون منع کتابت حدیث وضرورت انتقال شفاهی آن بین نخبگان مسلمان، ایشان (تابعین) انتقال دهندگان منبع دوم شریعت(سنت)به جمع آورندگان آن بوده اندکه پس ازصدور فرمان تدوین حدیث، آن را گرد آوری ومدون ساختند. از سوی دیگر تفکیک تدریجی میان مولفه های دانش های متنوع دینی مانند فقه، کلام و ... از دل حدیث ، اندک اندک در این دوره آغاز شده و لذا این دوره از این جهت نیز در تاریخ علوم اسلامی حائز اهمیت است. این عصر مهم تقریباً مقارن دوره امامت امام سجاد(ع) امام باقر(ع) بوده است و لذا بخش قابل توجهی از تابعین در محضر این دو امام شاگردی کرده اند. این امر به روشنی موجب اثر بخشی محضر علمی این امامان برروند فعالیت های علمی و فرهنگی جهان اسلام گردیده است. گرچه گستره تاثیر آنان بر فرهنگ و تمدن شیعی محل هیچ ابهام و تردیدی نیست، اما به نظر می رسد بررسی وسعت اثربخشی این دو امام بزرگوار و شاگردان آنها بر فرهنگ عامه، موضوعی در خور توجه و شایسته پژوهش باشد. این پژوهش این اثر بخشی را در چهار مولفه علمی یعنی حدیث، فقه، تفسیر و کلام جستجو نموده و نشان می دهد که دامنه نفوذ و حضور علمی امام سجاد (ع) و امام باقر (ع) و شاگردان آنها چگونه بر شکل گیری و توسعه این مولفه های علمی اثر نهاده و فرهنگ عامه را تحت تاثیر خود قرار داده است. شاگردان آن دو امام (ع) با ورود به مباحثی چون؛ کتابت واسناد در حدیث، روش های استنباط احکام با محوریت کتاب وسنت، روش های تفسیریِ روایی و روایی-درایی؛ استفاده از مجازات قرآنی، موضوعات کلامی چون امامت، جبر واختیار، قضاوقدر، بر روند گسترش و پیشرفت این علوم نقش داشته وعلاوه بر آن در زمینه قرائت قرآن ونگارش سیر ومغازی نیز مؤثر بوده اند.

اندیشه مهدویت از صدر اسلامبراساس احادیث نبوی در میان مسلمانان مطرح بوده است. اعتقاد به مهدی در بیشتر فرق اسلامی به چشم می‌خورد. ابعاد مختلف این اندیشه نقطه اشتراک و افتراق بسیاری از فرق محسوب می‌شود. رسالت اصلی این نوشتار، بررسی نقش اندیشه مهدویت در شکل‌گیری فرق اسلامی تا پایان عصر حضور می‌باشد. جامعه عصر حضور شاهد ظهور مهدی‌های بسیاری بود. این امر بازتاب‌های گوناگونی را به دنبال داشت که به نوبه خود موجب پیدایش عقاید مختلف در میان اقشار جامعه می‌شد.در این پژوهش ضمن شناسایی فرق مدعی مهدویت درمنابع کلامی، اصلی‌ترین مؤلفه‌های اندیشه مهدویت مورد بحث و بررسی اجمالی قرار خواهد گرفت. سپس با در نظر گرفتن زمینه‎های سیاسی-‎ اجتماعی و فکری-‎فرهنگی، به تاثیر اندیشه مهدویت در شکل‎گیری فرق پرداخته خواهد شد¬. از آنجا که اندیشه مهدویت بر اساس وعده پیامبر(ص)، منادی عدالت‌گستری مهدی موعود بود از این رو گسترش ظلم و ستم و اختناق و ناامنی در جامعه سبب می¬شد مردم به اندیشه مهدویت به عنوان راه نجات اقبال نمایند¬. در این میان برخی افراد با سوء‌استفاده از موقعیت پیش آمده، سعی در بهره‌برداری از اندیشه مهدویت و جلب توجه مردم به سوی خود داشتند که به این وسیله زمینه شکل‌گیری فرقه‌های مختلف فراهم آمد‌.

چکیده پژوهش حاضر وجود خلیفه الله را عقلا ضروری و کمال تمام هستی را در گرو کمال عالی و نهایی انسان می داند به گونه ایی که از سویی با توجه به قوس صعود، اتحاد با عقل( فعال) و از سویی دیگر بر اساس اتحاد عقل و عاقل و معقول و با توجه به قوس نزول که عقل بر عالم تقدم دارد، تقدم خلیفه الله را بر عالم اثبات می کند. این تحقیق در سه فصل ساماندهی شده است: در فصل اول به تعاریف و کلیات پرداخته شده است. فصل دوم، دلایل ضرورت خلیفه الله از دیدگاه اندیشمندان را بیان می کند. فصل سوم، به جایگاه و کمال خلیفه الله براساس نظام فلسفی صدرا توجه کرده است.

درآخرین لحظات عمر شریف پیامبر(ص) و در داستان آوردن کاغذ و قلم و بیان مطلبی برای گمراه¬نشدن امت، خلیفه دوم جمله¬ (حسبنا کتاب¬الله) را به زبان آورد که سبب جدایی کتاب از سنّت شد و تاثیر عمیقی در فهم از قرآن و مرادات آن به جا گذاشت و نحله¬ها و مشرب¬های مختلفی در رابطه با فهم کتاب ایجاد کرد. اگرچه نظریه کفایت کتاب در ابتدا بیشتر جنبه سیاسی داشت، اما در زمان خلفای سه¬گانه و تا سال¬ها پس از ایشان، نقل و استناد به سنت در تمامی زمینه¬ها و از جمله فهم کتاب کنار گذاشته شد. این اعمال اولاً، سبب مطرود¬ شدن سنّت شد و ثانیاً، جریان فهم قرآن را از مسیر اصلی خارج و راه را برای ورود مسلک¬های گوناگون در فهم کتاب هموار کرد . این نحله فکری، در قرن اخیر نیز توسط طرفداران آن، احیا شده و در تفسیر قرآن، یا به کلی سنت را کنار گذاشته¬اند و یا تاثیر آن در بیان مرادات کتاب را بسیار ناچیز شمرده¬اند. در این رساله، ضمن بررسی ریشه¬های تاریخی مساله کفایت کتاب از غیر آن و عدم احتیاج به سنت، رابطه کتاب و سنت مورد بحث قرارگرفته است و پس از رد دو نظریه حجیت سنت بدون کتاب و حجیت کتاب بدون سنت و پذیرش حجیت برای هردو منبع قرآن و سنت، چهار نظریه رابطه طولی با تقدم کتاب بر سنت، رابطه طولی با تقدم کتاب و رابطه عرضی در بقاء، رابطه عرضی میان کتاب و سنت، رابطه عرضی در مقام ثبوت و رابطه طولی با تقدم کتاب در مقام اثبات و دلایل هر کدام بررسی شده است و در نهایت، نظریه سوم، پذیرفته و بیان شده است که برداشت از ظواهر قرآن بدون در نظر گرفتن سنّت، برداشتی که حجیت و معذّریت داشته باشد، نخواهد بود. در واقع تبیینات سنّت پیرامون کتاب در حکم قرینه منفصل سخن خداوند است که بدون آن، نیل به مراد جدّی و مراد واقعی کتاب محال بوده و چاره¬ای جز مراجعه به سنت نخواهیم داشت.