جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غزالی با انگیزه های اعتقادی ، و نه سیاسی ، تهافت الفلاسفة را نگاشت و در آن از فلاسفه بشدت انتقاد کرد و آنان را به یاوه گویی و پریشانی اندیشه نسبت داد (مایل هروی ، ص 181). وی (1927، ص 3ـ7) محرک خود را انصراف گروهی اهل بدعت و هواپرست از وظایف اسلام و ترک تقید به احکام عبادی و اِعراض آنان از دین و همچنین انکار خدا و قیامت توسط گروه قلیلی از کژاندیشان دانسته است . به نظر او (همان ، ص 5 ـ7) ریشة کفر این گروه مرعوب شدن آنان در مقابل حکمای یونانی ، از جمله سقراط و افلاطون و ارسطو، است . این گروه برای اظهار برتری بر تودة مردم ، تشبه به یونانیان و تظاهر به کفر کردند و این را از نشانه های زیرکی و علم دانستند. به عقیدة غزالی (همان ، ص 7ـ9) بزرگان و رؤسای فلسفه با شرع ، در امهات مسائل اتفاق نظر دارند و از انکار شرایع ، که برخی جاهلان به آنان نسبت داده اند، بری هستند. بدین ترتیب او فیلسوفان محقق را از متفلسفان غیرمحقق امتیاز داده است و حملات او به ارسطو و فارابی و ابن سینا به این سبب بوده که ایشان را اهل تحقیق نمی دانسته است . غزالی اصول و عقاید و دانش فلسفی را به دو قسم تقسیم می کند: قسمی که با مبادی و اصول و عقاید دینی در تعارض نیست ، مانند ریاضیات و هندسه و منطق که علوم ثابتی هستند و در آنها اختلافی نیست ، زیرا برای اثبات مسائل این علوم ، براهین ریاضی و هندسی اقامه شده که مخالف عقل و قابل جحد و انکار نیست و کسی که مناظره در ابطال این مسائل را کاری دینی بپندارد، به دین جفا کرده است و زیان کسی که شرع را از روی جهل یاری می دهد بیش از کسی است که به روش معقول به آن طعنه می زند. در مسائل منطق هم اگر چه خطاهای نادری یافت می شود، تعارضی با دین وجود ندارد. قسم دیگر از علوم فلسفی ، علومی است که با شرع و اصلی از اصول دین در تعارض است که شامل الاهیات و طبیعیات می شود (1927، ص 9ـ13؛ نیز رجوع کنید به همو، 1961، ص 32). غزالی (1927، ص 13) غرض از نگارش این کتاب را بیان وجوه تناقض در اقوال فلاسفه در این دو علم می داند. بدین ترتیب او ریاضیات و منطق را به الاهیات و طبیعیات وابسته ندانسته و میان علوم و معارف نوعی تفکیک قائل شده است (ابراهیمی دینانی ، 1376ـ1379 ش ، ج 1، ص 218). به گفتة او (1927، ص 14) از بزرگترین حیله های فلاسفه این است که وقتی نظریات آنان مورد اشکال و انتقاد قرار می گیرد، می گویند علوم الاهی از مشکلترین علوم است و راه یابی به آن مستلزم آموختن منطق و ریاضیات است ، ازینرو پیروان آنان هر گاه با مشکلی روبرو می شوند، حسن ظن خود را به فلاسفه از دست نداده و با این توجیه که منطق و ریاضیات را نیاموخته اند، مشکل را به فهم خود نسبت می دهند. به نظر غزالی (همان ، ص 15ـ 16) ریاضیات که در علم حساب و هندسه خلاصه می شود وابسته به الاهیات نیست و سخن کسانی که فهم الاهیات را متوقف بر ریاضیات می دانند بی اساس است . وی (همان ، ص 14ـ 15) نظر فلاسفه را در بارة اهمیت آموختن منطق می پذیرد ولی معتقد است که منطق به فلاسفه اختصاص ندارد، بلکه منطق همان اصلی است که در فن کلام «کتاب النظر» یا «کتاب الجدل » و گاه «مدارک العقول » نامیده می شود و فلاسفه برای به وحشت انداختن دیگران آن را منطق نامیده اند و چون کسی نام منطق را بشنود، گمان می کند که فنی غریب است که جز فلاسفه کسی از اصول آن آگاهی ندارد. همچنین به نظر او (همانجا) حکما خود به مسائل و موازین منطقی وفادار نبوده اند و به همین دلیل مطالبی که ابراز داشته اند مخدوش است . غزالی برای اینکه فلسفه را سنجیده و دانسته نفی کند و بدون آگاهی از عمق افکار فلاسفه به نقد آرای آنان نپردازد و سخنانش را فلاسفه استهزا نکنند، بدون اینکه در محضر استادی حاضر شود، با جدیت تمام به بررسی و مطالعة آثار فلسفی پرداخت . البته از این نکته نباید غافل بود که غزالی علم کلام را، که آمیخته با مسائل و اصطلاحات فلسفی است ، نزد استادان زبردست آموخته و در این علم استادی چیره دست شده بود و مقصود او از مطالعة کتب فلسفه این بود که مطالب و مسائل فلسفی را از روی مآخذ اصلی جستجو کند و آنچه را که متکلمان نقل کرده اند، خود بررسی کند (غزالی ، المنقذ من الضّلال ، ص 16ـ17؛ همائی ، ص 410؛ خوانساری ، ص 10). عده ای معتقدند که نتیجة مطالعات و بررسیهای فلسفی غزالی در کتاب مقاصدالفلاسفة * انعکاس یافت و او این کتاب را به عنوان مقدمة تهافت الفلاسفة تألیف کرد (غزالی ، 1990 الف ، مقدمة فخری ، ص 9؛ فاخوری وجرّ، ج 2، ص 258؛ زرین کوب ، 1365 ش ، ص 10؛ ابراهیمی دینانی ، 1370 ش ، ص 14ـ 15؛ همو، 1380 ش ، ج 1، ص 201). غزالی ، طبق سنّت تألیفی فلاسفة اسلامی تهافت الفلاسفة را در سه بخش الاهیات ، طبیعیات و منطق تألیف کرد. وی در دو بخش اول به ذکر بیست مسئله پرداخت و بخش آخر کتاب را به منطق ، که به منزلة ابزاری برای دریافت مقصود کتاب است ، اختصاص داد. به گفتة خود او (1927، ص 16ـ17) علت این تقسیم بندی آن است که ممکن است عده ای در فهم کتاب ، از قسم آخر بی نیاز باشند. نسخة متداول تهافت الفلاسفة تنها شامل طبیعیات و الاهیات است و قسم منطق به طور جداگانه و با نام معیارالعلم به چاپ رسیده ، ولی مباحث منطق به نص غزالی جزئی از کتاب تهافت است (همان ، ص 15ـ17؛ همو، 1990 ب ، مقدمة شمس الدین ، ص 5 ـ17).

نقد و بررسی کتاب منطق تهافت الفلاسفه غزالی محتوای کتاب حاضر می باشد.

الشفاء(الالهيات)، بخشى از كتاب گران‌سنگ شفاى بوعلى است. اين كتاب، به زبان عربى و حاوى مباحث فلسفه اعلى يا الهيات بالمعنى الاعم مى‌باشد. تأثير اين بخش از شفاء، نه تنها در شرق كه در غرب نيز بسيار شگفت‌انگيز بوده است؛ بگونه‌اى كه متفكرين غربى، آن را مقدم بر ساير اجزاى شفاء، به زبان لاتينى ترجمه كرده‌اند. كتاب، مشتمل بر ده مقاله به ترتيب هشت فصلى، چهار فصلى، ده فصلى، سه فصلى، نه فصلى، پنج فصلى، سه فصلى، هشت فصلى، هشت فصلى و پنج فصلى است. در مقاله اول، از موضوع فلسفه اولى و منفعت و مرتبه و نام اين علم و اجمالى از آنچه در اين علم مورد بحث قرار مى‌گيرد و... سخن گفته مى‌شود. در مقاله دوم، از جوهر و اقسام آن، جوهر جسمانى و... و عارى نبودن ماده جسمانى از صورت و... و تقديم صورت بر ماده در مرتبه وجود و... بحث مى‌شود. در مقاله سوم، مباحثى در مورد وضعيت مقولات نه‌گانه و عرضيت آنها و واحد و تحقيق واحد و كثير و عرض بودن عدد و درباره علم و عرض بودن آن و... مطرح مى‌شود. در مقاله چهارم، متقدم و متأخر و حدوث و قوه و فعل و قدرت و عجز و تام و ناقص و... بررسى مى‌شود. در مقاله پنجم، از امور عامه و كيفيت وجود آنها و چگونه بودن كليت براى طبايع كلى و تفاوت بين كل و جزء با كلى و جزيى و تفاوت بين جنس و ماده و... سخن به ميان مى‌آيد. در مقاله ششم، درباره اقسام علل و احوال آنها و حل اشكال بر معيت هر علتى با معلولش و... بحث مى‌شود. در مقاله هفتم، درباره هوهويت و اقسام آن و غيريت و خلاف و اصناف تقابل و مثل و مبادى تعليميات و... بحث مى‌شود. در مقاله هشتم، سخن از تناهى علل فاعلى و قابلى و علل غايى و صورى و اثبات مبدأ اول و صفات اوليه واجب‌الوجود و... به ميان مى‌آيد. در مقاله نهم، صفت فاعلى مبدأ اول و اثبات دوام حركت و كيفيت صدور افعال از مبادى عاليه و... بررسى مى‌شود. در مقاله دهم، درباره مبدأ و معاد و الهامات و منامات و دعاهاى مستجاب و بلاهاى آسمانى و احوال نبوت و... سخن گفته مى‌شود. نسخه حاضر در برنامه، داراى مقدمه‌اى است ارزنده از دكتر ابراهيم مدكور. در آغاز اين نسخه، فهرست موضوعات و در پایان آن، فهرست مصطلحات ذكر شده است. نسخه حاضر در برنامه، داراى مقدمه‌اى است ارزنده از دكتر ابراهيم مدكور. در آغاز اين نسخه، فهرست موضوعات و در پایان آن، فهرست مصطلحات ذكر شده است.

«تهافت التهافت» از بزرگترین آثار کلامی – فلسفی ابن رشد به عربی است و جوابیه ای به «تهافت الفلاسفة» که در آن به بیان پریشان گویی و تناقض آرای حکما پرداخته شده بود و در بیست مسئله ادله آنان را نقد و بررسی کرده است. ابن رشد کتاب «تهافت التهافت» را در پاسخ به «تهافت الفلاسفة» غزالی به رشته تحریر درآورده است، تا نشان دهد که بیشتر آنچه غزالی در کتابش آورده است از ارزش تصدیقی و اقناعی برخوردارند و به مرتبه یقین و برهان نمی‌ رسند. غزالی در بیست مسأله بر فلاسفه خرده گرفته در سه مورد حکم به تکفیر ایشان داده است. ابن‌ رشد یک به یک این مسائل را طرح کرده و به مقابله با غزالی رفته است. او فحاشی‌ های غزالی را با فحاشی پاسخ داده، اما آنجا که پای انتقاد و استدلال در میان است در بسیاری موارد به غزالی حق داده است و ابن‌ سینا را به کج‌ فهمی متهم کرده است. به نظر او کتاب غزالی مباحث الهی را از محل ویژه خویش به در آورده و برای غیر اهل آن عرضه کرده است. همین امر باعث شده است که این مباحث حالت برهانی خود را از دست بدهند، و به‌ صورت سخنانی جدلی و خطابی درآیند. از اینجاست که او نه گزارش غزالی را از دیدگاه‌ های فیلسوفان می‌ پسندد و نه انتقاد او را از آنها. مسائل بیست گانه ای که غزالی به نظر خود به فیلسوفان خرده گرفته و ابن رشد آنها را رد کرده می توان این گونه تقسیم کرد: 1- اتصال خدا با عالم: شامل چهار مسئله اول کتاب (قدم عالم - ابدیت عالم و زمان – خدا فاعل و صانع عالم است - عجز فیلسوفان از اثبات وجود صانع) 2- یگانگی خدا و عجز فیلسوفان از اثبات آن (مسئله پنجم) 3- صفات خدا (از مسئله ششم تا دوازدهم را در بر می گیرد) 4- علم خدا به جزئیات (مسئله سیزدهم) 5- مسائل فلکی و طبیعی (از مسئله چهاردهم تا شانزدهم) 6- سببیت (مسئله هفدهم) 7- نفس انسانی (مسئله هجدهم و نوزدهم) 8- بعث اجساد و حشر ارواح (مسئله بیستم) ابن رشد از روش جدلی که در عهد موحدین شایع بود تاثیر پذیرفت و آن را به بهترین صورت در کتابش به کار برد. وی در ردیات خود بر غزالی به مسائلی که درباره قدم و ابدیت آن و نیز زمان، مکان، حرکت، وجود خالق و علم و ماهیت و صفات او، روان بشری و جوهر آن، عالم بالا و اجرام و افلاک آن و حشر موجودات است، می پردازد.