جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مداحان به عنوان قشر تأثیرگذار و آشنای با مکتب اهل بیت b موظف‌اند مبانی قرآن کریم و اهل بیت b را در ظلم‌ستیزی برای مردم بیان کنند و از این طریق روحیه ظلم‌ستیزی را در جامعه گسترش دهند. در این تحقیق، که با رویکرد توصیفی‌تحلیلی انجام شده، ابتدا به مبانی ظلم‌ستیزی در قرآن، سنّت و عقل پرداخته‌ایم. سپس بر نقش مداحان در آگاهی‌بخشی به مردم در زمینه ظلم به خداوند در اموری همچون شرک، ریا و توسل غیرمشروع و نیز مبارزه با آنها تأکید کرده‌ایم. در ادامه نقش مداحان در ایجاد روشنگری در جامعه در زمینه‌های ظلم مردم به مردم، ظلم مردم به خود، ظلم مردم به حاکم و ظلم حاکم به مردم بررسی شده است. کاربرد اساسی شعر به عنوان ابزار مداحان در مبارزه با ظلم از صدر اسلام تا کنون موضوع دیگری است که در این مقاله به آن پرداخته‌ایم. همچنین، نقش اساسی مداحان در گسترش روحیه مبارزه با حاکم ظالم در جامعه و پیروزی در سه مقطع مبارزه با رژیم پهلوی، دفاع مقدس و دفاع از حرم‌های عراق و سوریه در حمله گروه‌های تکفیری را بررسی کرده‌ایم.

دیوبندیه مدرسه‌ای است که در حدود دو قرن گذشته، از درون مذهب کلامی ماتریدیه برخاسته است. ادعای پیروی از کلام ماتریدیه مهم‌ترین شاخصه کلامی دیوبندیه است؛ اما تطبیق آرای کلامی نشان می‌دهد که دیوبندیه در مباحث توحید و شرک، دیدگاه متفاوتی اختیار کرده‌اند. بخشی از این مغایرت‌ها به مبنای روشی متفاوت دیوبندیان باز می‌گردد. در پاسخ به پرسش از میزان تحول دیوبندیه در موضوع تحقیق، این نتیجه حاصل شد که دیوبندیان بیشتر به روش نقلی گرایش داشته و بر تقدم نقل بر عقل، تفویض معنای صفات خبری (به جای تأویل در ماتریدیه) و قطعی‌بودن نصوص (در مقابل ظنی‌بودن نصوص به نگاه ماتریدیه) تأکید دارند. برخی دیگر از آرای کلامی، همچون تأکید بر تنزیه در فهم صفات خدا، نفی تشبیه و نفی تعطیل در معنای صفات الاهی، نزد ماتریدیان و دیویندی‌ها، از جهت مبانی روشی، مطابقت کامل دارد. تنها تفاوت این است که این مباحث در ماتریدیه به‌اجمال و در دیوبندیه به‌تفصیل بیان شده است.

یکی از ویژگی‌هایاساسی خلیفه و امام که مسلمانان درباره‌اش اختلاف دارند بایستگی برتربودن او از سایر افراد امت است. برخی از علمای اهل سنت چنین شرطی را برای امام ضروری نمی‌دانند و تقدیم مفضول بر افضل را جایز می‌شمرند. در مقابل، شیعه امامیه و برخی از اهل سنت هرچند در ملاک افضلیت با هم اختلاف نظر دارند، آن ‌را از شرط‌های لازم امامت می‌دانند. بسیاری از اهل‌ سنت در بحث افضلیت، مصلحت را در آن می‌دیده‌اند که تا حد ممکن بحث از امامت را مسکوت بگذارند و در همین راستا و در دوره‌های بعد برای محو ماده نزاع، «ادعای افضلیت به ترتیب خلافت» را مطرح کردند. در این مقاله علاوه بر آنکه سیر تطور افضلیت را بررسی می‌کنیم، با استناد به آیات و روایات، ملاک‌های افضلیت مانند علم، تقوا، شجاعت، جهاد و قدرت بدنی را مطرح، و معضل پیش روی این نظریه را تبیین می‌کنیم. به همین دلیل اهل سنت و حتی خلفای سه‌گانه مسائل را به افضل ارجاع، و او را بر دیگران ترجیح می‌دادند. اساسی‌ترین پیامد این نظریه در بحث «تعارضات در روایات و قضاوت‌ها» است که در این نوشتار با رویکرد توصیفی‌تحلیلی افضلیت امام و نظریه «افضلیت به ترتیب خلافت» و پیامدهای آن بررسی می‌شود.

امور در نگاه ابن­تیمیه به دو قسم مایقدر و مالایقدرعلیه­الاالله (مقدور مخلوق و مقدور خداوند) تقسیم شده و استغاثه در امور خارق­العاده در قسم دوم گنجانده شده و حکم شرک برای آن صادر شده‌‌ است؛ در حالی­که این تقسیم، مبتلا به اشکالاتی است؛ از جمله اینکه: اولا: تقسیمی جامع نیست؛ ثانیا: ملاکی غیر منضبط است؛ ثالثا: ملاکی شرک­آلود یا جاهلانه بوده که به کفر نزدیک­تر است تا ایمان؛ رابعا: نشان­دهنده عدم وحدت سیاق در تقسیم امور است؛ این نگاه نامتوازن به امور، منجر به ابتلا به شرک در امور مقدور شده است؛ همچنین، منجر به کفر، به­واسطه انکار و تاویل آیات قرآن در نسبت دادن امور غیر مقدور به انبیا و اولیا و تنزل انسان به رتبه یک حیوان طبیعی، به­واسطه انکار رسیدن او به قدرت­های الهی شده‌ ‌است؛ لذا تفکر سلفیه، عناصر تفکری مشرکانه و کفرآلود و ضد انسانی را در خود جمع کرده ‌‌است.

سلفیه جهادی به‌عنوان گروهی که تنها راه گسترش و نشر اسلام را جهاد مسلحانه دانسته اند، با تکیه ‌بر آیه 123 توبه و بدون توجه به دیگر آیات،تفسیر جدیدی از دشمن نزدیک ارائه کردند، آنان حاکمان ممالک اسلامی را به‌عنوان دشمن نزدیک و مصداق آیه شریفه، دانستند و قتال آنان را واجب عینی قلمدادکردند. این تفسیر تا زمان محمد عبدالسلام فرج از هیچ مفسری دیده نشده بود، و او اولین کسی است که این تفسیر را ارائه کرد.تکفیری ها قائلند حاکمان ممالک اسلامی به خاطر انجام افعال کفر آمیز و ارتدادی و همچنین دست نشانده کفار بودن، از این رو به عنوان عدو قریب مستحق قتال هستند. این مساله از سه جهت قابل نقد است: 1. کافر نبودن حاکمان ممالک اسلامی. 2. دشمن نبودن حاکمان. 3. مخالف بودن این دیدگاه سلفیان جهادی با کتاب، سنت و سیره مسلمانان. علاوه بر این آیات و روایات، مسلمانان را به مدارا می خوانند و از جهاد مسلحانه علیه حاکمان باز می دارد معارضِ با این برداشت سلفیان تکفیری می باشد. از این رو ضرورت ایجاب می کند ضمن تعریف سلفیه جهادی با تمسک به آیات و روایات به بیان دیدگاه صحیح در برخورد با حاکمان ممالک اسلامی بپردازیم.

تقسیمات توحید، از جمله مباحثی که در موضوع توحید و شرک، مورد بحث قرار می‌گیرد. تقسیم سلفیان از توحید، عمدتا به­صورت سه­گانه و به سه قسم توحید در ربوبیت، الوهیت، اسما و صفات مطرح می‌شود. این تقسیم، ملاک قضاوت در توحید یا شرک افراد معرفی می‌شود؛ در حالی­که این تقسیم دچار اشکالات متعددی است که در این مقاله، به شش اشکال اشاره خواهد شد. اول: تقسیم مذکور خلاف مبانی سلف­گرایانه است؛ دوم: اقسام ارائه شده با یک­دیگر تداخل دارند؛ سوم: تقسیم ارائه شده، مانع اغیار نیست؛ چهارم: تقسیم جامع افراد نیست؛ پنجم: اطلاق رب و اراده­ی خلق صحیح نیست؛ ششم: اطلاق اله و اراده معبود قابل مناقشه است؛

برخلاف دیدگاه جمهور اهل سنت و بزرگانی از سلفیه، همچون ابن‌‌تیمیه و ابن‌‌قیم در اثبات شنوایی اموات، سلفیون معاصر چنین عقیده‌ای ندارند و اساساً منکر مسئله «سماع الموتی» در غیر موارد منصوص صحیح روایی شده‌‌اند. دلیل اصلی آنان بر این اعتقاد، توجه به ظواهر برخی آیات، ازجمله آیات: )إِنَّکَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَىٰ([1] و )وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ([2] است که «ناصرالدین البانی» بیشترین تأثیر را در این رویکرد داشته است. تبیین البانی در اثبات شنوا نبودن اموات از این آیات، مبتنی بر اختیار ناشنوایی به عنوان وجه‌شبه در تشبیه کفار به اموات بوده و این در حالی است که از دیدگاه جمهور اهل سنت، وجه‌شبه در چنین تشبیهی، بهره‌نبردن آنان از دعوت انبیا( است، نه مطلق شنوا نبودن.

اسلوب عربی نظریه شنقیطی است که به عنوان جایگزین مجاز در قرآن مطرح شده است. اسلوب در لغت به معنای راه و روش و در اصطلاح راه­هایی است که عرب زبانان در قالب آن، مقاصد خود را بیان می­کنند. شنقیطی دو خصوصیت حقیقی بودن و عدم نفی را در تعریف اسلوب عربی، بدون دلیل لحاظ کرده است. او این اصطلاح را از علمای بلاغت گرفته و در مقابل مجاز به کار برده است. وی اسلوب را به دو قسمِ بدون قرینه و نیازمند قرینه تقسیم کرده و استعمال عربی، ادعای نفی کنندگان مجاز و حقیقت عرفیه را به عنوان دلیل بر آن گرفته است. ادعای شنقیطی در مورد اسلوب، دارای نقدهای مختلفی است. عدم تعریف و بیان معیار برای تشخیص اسلوب و عدم دلیل، همچنین مصادره به مطلوب و نزاع لفظی از جمله اشکالات است. این نظریه در زمینه تفسیر قرآن، نمی­تواند تفسیر جامعی از همه آیات ارائه دهد و با بلاغت قرآن منافات دارد همچنین تبیین آیات الهی را در پایین­ترین سطح معنا قرار می­دهد.

صفات خبریه یکی از مهمترین و شاید چالشی­ترین مباحث کلامی در سلفیه به شمار می رود که چگونگی انتساب این صفات به خداوند، موجب دیدگاه­هایی چون تجسیم و تشبیه و تعطیل و توقف شده است، سلفیه جهادی که اصطلاحی نو به شمار می­رود و همواره تلفیقی از میان سلفیان رادیکالی است، این سؤال به وجود می­آید که آیا آنها نیز همچون دیگر سلفی­ها در صفات خبریه پیرو ابن تیمیه حرانی­اند و تعابیری چون بلاکیف و بلاتعطیل و سؤال عنه بدعه و ...را دارند؟ در این نوشتار با بررسی و ریشه­یابی روش­شناسی سلفیه جهادی و خاستگاه آنها در مورد ظواهر الفاظ به این نتیجه رسیده که برخی از سلفیه جهادی که متأثر از ابن تیمیه­اند، در روش شناسی ظاهرگرای­اند و در باب صفات خبری همان تعابیر وی چون بلاکیف، بلاتعطیل، سؤال عنه بدعه و ... را دارند اما برخی دیگر از سلفیه جهادی که متأثر از سید قطبند، به خاطر مشی عقل­گرایی آنها، در باب صفات خبریه قائل به تأویل مجازند.

فهم معنای قرآن کریم به عنوان معجزه جاوید پیامبر اکرم (ص) همواره از زوایای گوناگون مورد توجه قرآن پژوهان قرار گرفته است. برخی در رابطه با نقش عقل در فهم معنا و مفهوم متن قرآن راه افراط در پیش گرفته و همانند مجسمه و حنابله عقل را تعطیل و تمسک به ظاهر را در فهم قرآن حجت دانسته­اند و گروهی دیگر از جمله برخی نومعتزله راه تفریط پیموده و با بشری خواندن وحی، بر آن شدند تا قرآن را با عقل بشری محک زنند. سؤال پیش رو این است که علامه طباطبایی و نصر حامد ابوزید در کدام طیف قرار می­گیرند و در فهم متن قائل به چه منزلتی برای عقلند؟ پژوهش حاضر بر آن است که علامه طباطبایی با اتخاذ راهی بین افراط و تفریط با پیش فرض الهی بودن متن، الفاظ و معانی قرآن کریم، عقل را در خدمت وحی می­داند نه ملاک فهم آن. این در حالی است که ابوزید با پیش فرض الهی بودن مبدأ وحی، قائل به بشری بودن الفاظ و معانی قرآن و تاریخمندی آن بوده، عقل را ملاک فهم قرآن قرار داده است.