جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم انسان‎آرمانی در بودایی مهایانه و تشیع اثنی‌عشری دارای اهمیت است. انسان‎­آرمانی مهایانه، «بدهی‌ستوه» است که مسیر بوداگی و اشراق خود را با بیداردلی «بدهی‌چیتَّه» آغاز و با عهد و سوگند برای رهایی خود و همة موجودات ذی‌شعور، قدم در مسیر سلوک گذاشته و با طی طریق در منازل «بهومی‌»های دهگانه موانع و حجاب‌ها «کِلِشَه‌ها» را کنار نهاده و در هر منزل کمال «پارمیتا» متناظر با آن منزل را کسب می‌نماید. بدهی‌ستوه در آخرین مرتبه سلوک می‌تواند به ‎رهایی غایی «نیروانه» بپیوندد اما به‎دلیل مهرورزی «کَرونا» بی‌منتهای خود از ورود به ‎آن خودداری و در دایرة تناسخ «سنساره» باقی می‌ماند تا از سایر موجودات دستگیری کند. کامل‏ترین مصادیق انسان‎آرمانی در تشیع، پیامبر خاتم و امامان معصوم هستند که از جایگاهی رفیعی برخوردارند. در باور شیعیان، ائمه برگزیدة خدا، آیینة تمام‌نمای حق، واسطه‌ی مُلک و ملکوت، خلیفة‌الله، آراسته به ‎تمامی فضایل بشری و هادی انسان‌ها به‎سوی کمال حقیقی که همان فلاح یا رهایی در سیاق اندیشه اسلامی است، هستند. در این مقاله به­دنبال شباهت‎ها و تفاوت‎های انسان­آرمانی در ابعاد مختلف در هر دو سنت دینی هستیم. پژوهش حاضر نشان می­دهد باور به ‎بدهی‌ستوه و امام در سنت بودایی و شیعی به‌رغم وجود تفاوت‎هایی در مبانی، دارای شباهت‎های قابل­توجهی در ویژگی‎ها و کارکرد هستند که مقایسه آن‎ها را معنادار می‌سازد؛ عصمت، علم بی‌منتها، قدرت‎های اعجازآمیز، نقش و هدایت تکوینی و تشریعی و مرجعیت خواسته‌ها و توسلات مردم از جمله این همانندی‌ها است.

برای مشاهده فیلم سخنرانی به آدرس داده شده در آپارات مراجعه کنید.

هدف پژوهشگران در حوزة ادیان مقایسه¬ای، فهم ادیان مبتنی بر توصیف صحیح و نه مبتنی بر توصیه و عقیده است. جنبه¬هاي هستي‌ختي، معرفت¬شناختي، روش¬شناختي و روش¬ها، چهار جنبة به¬هم‌وابسته¬ از مفاهیم بنیادین پژوهش‌اند. موقعيت¬هاي متفاوت هستي¬شناسي (توجیه واقعیت و دیدگاه پژوهشگر دربارة جهان)، معرفت¬شناسي (توجیه معرفت)، روش¬شناسي (توجیه روش) و روش (عمل پژوهش)، گفتمان¬های متفاوتي را توليد مي¬كنند كه به فهم تازه¬ای در جهان ادیان منجر مي‌شوند. نظریه¬های پژوهشی ریشه در مفروضات معرفت¬شناختي محققان دارند و هرچه در مواضع معرفت¬شناختي آنها بيشتر مداقه شود، فهم و مقایسة نظریه¬ها و ديگر عناصر بنیادین پژوهش امکان¬پذیر¬تر خواهد بود. دو گفتمان متأخر که سهم بيشتري در نظام¬مندکردن ¬رشتة دانشگاهی تاریخ ادیان داشته، بر فضای دین¬پژوهی معاصر استیلا دارند، عبارت¬اند از: گفتمان پدیدارشناسی و هرمنوتیک خلّاق با مرجعیت بلامنازع میرچا الیاده و گفتمان روش مقایسه¬ای تاریخ¬مدار با عنوان «گذر از الیاده» به نمایندگی جاناتان ¬زیتل اسمیت (1938-2017). هرچند آثار فراوانی در حوزة الیاده¬پژوهی هست، ولی خوانش نظریات الیاده و اسمیت از منظر معرفت¬شناسی تازگی دارد. در ایران متأسفانه دربارة زیتل اسمیت کار چندانی انجام نشده است و او به‌رغم اهمیت زیادي كه دارد، همچنان در محافل دین‌پژوهی ناشناخته و غایب است.

در اکثر سنت‌های عرفانی، بخش مهمی از سیر و سلوک، مراقبه است که در سنت بودایی، دَهیانَه نام دارد. دَهیانَه نوعی تمرین تمرکز ذهن همراه با آگاهی است. در این حالت ذهن، استوار شده و توانایی تمرکز بسیار افزایش می‌یابد. در آیین بودایی، دَهیانَه که زمینه‌ساز سَمادهی است، اصلی‌ترین روش برای پاکسازی ذهن و آماده‌سازی آن جهت نیل به نیروانه است و همۀ مذاهب بودایی آن را محور اعمال دینی خود می‌دانند. محور دین بودایی را نه مطالعات متنی یا فلسفی بلکه تجربه مستقیم "حقیقت غایی" تشکیل می‌دهد و این تجربه حاصل نمی‌شود مگر با دَهیانَه. در این راستا، شورَنگَمَه سوترَه از مهمترین سوتره‌هایی است که با شرح روشهای مختلف مراقبه، شامل تعالیمی برای همه مکاتب بودایی است. پرسش اصلی این نوشتار چیستی و نیز تبیین اهمیت، مبانی، اهداف و چگونگی روشها و مراتب دَهیانَه در شاخه مهایانه از دین بودایی بر اساس شورَنگَمَه سوتره است. در این راستا، با روش تحلیلی و بر اساس مطالب ارائه شده در شورَنگَمَه سوتره، همچنین مراجعه به نظرات استادان مراقبه در مکتب مهایانه و پژوهشگران مختلف این عرصه، در پی پاسخ به پرسش مذکور برآمده ایم.

چَیتَنیه (1534-1485) از شخصیت­های برجسته طریقت بهکتی ویشنویی است. برخی ویشنویی­ها او را تجسد کریشنه می­شمارند. بهکتی به طریقت عشق و اخلاص گفته می­شود و به اعتقاد پیروان این طریقت، تنها با بهکتی می­توان به شناخت پروردگار دست پیدا کرد. مراتب عشق از دیدگاه چَیتَنیه، در پنج دستۀ شانته‌رتی، داسیه‌رتی و ساکهیه‌رتی و واتسالیه‌رتی و مدهوریه‌رتی قرار می­گیرد، که به ترتیب عشق آرام و لطیف، عشق خدمتگذارانه، عشق همراه با احترام، عشق پدرانه و مادرانه و عشق نکاحی تفسیر می­شوند. در این نوشتار تلاش شده است به این پرسش پاسخ داده شود که ماهیت این عشق چیست و روش رسیدن به والاترین درجات بهکتی از منظر چَیتَنیه چگونه است؟

همواره سنت‌هایی که در مجاورت هم بودند، به نحو طبیعی و البته غیرمستقیم، تأثیر و تأثر متقابل داشته‌اند. این موضوع درباره عرفان بودایی و تصوف اسلامی نیز صادق است، هرچند بسیاری از عناصر سلوک زاهدانه ذاتی است و اساساً شباهت‌های موجود به نفس زهد و ریاضت برمی‌گردد. اختلاف نظر بر سر مسئله روشن‌شدگی در مکتب چن/ذن باعث ایجاد دسته‌بندی میان رهروان و استادان این مکتب شده بود. گروهی به «روشن‌شدگی تدریجی» و گروه دیگر به «روشن‌شدگی آنی/ناگهانی» باور داشتند. شن‌سیو نماینده مکتب تدریجی و هوئی‌ننگ نماینده مکتب ناگهانی است. در مکتب خراسان اختلاف نظر صوفیان راجع به صحو و سکر باعث شد محققان، صوفیان این خطه را به دو گرایش اهل صحو و اهل سکر دسته‌بندی کنند. هدف این مقاله تأسیس پلی میان این دو سنت به منظور فهم عمیق‌تر آنها است. مشخصه ذن بودایی مفهوم «روشن‌شدگی» است و ویژگی خاص تصوف خراسان مسئله صحو و سکر است که این نوشته آنها را نه در برابر هم بلکه در کنار هم نشانده است تا میانشان گفت‌وگویی فراتاریخی برقرار کند. این مقاله با بهره‌گیری از روش توصیفی‌تحلیلی با رویکرد مقایسه‌ای گفتمان روشن‌شدگی در سنت ذن بودایی و صحو و سکر در تصوف خراسان را تحلیل، و وجوه اشتراک و افتراق این دو سنت را تبیین کرده است. میان این دو مکتب (چن یا ذن به روایت هوئی‌ننگ و روشن‌شدگی آنی با تصوف خراسان به روایت ابوسعید ابوالخیر و تأکیدش بر سکر و جذبه) با وجود تفاوت‌ها، شباهت‌های بسیار وجود دارد.

یکی از مفاهیم مطرح در سنت بودایی و به ویژه بودایی مهایانه مفهوم‌" بدهی‌چیته" است.مفهوم‌بودایی بدهی‌چیته در دو معنای اولیه و ثانویه‌ یا جزیی وکلی به‌کارمی‌رود. بدهی‌چیته‌درمعنای‌ اول‌که می‌توان آن را بیداری دل ترجمه کرد تقریبا معادل مفهوم یقظه در عرفان اسلامی‌است، و آن ‌سرآغاز مسیری است که یک سالک بودایی طی می‌کند تا خود و سایر موجودات را از رنج نجات و به رهایی ‌برساند. به همین دلیل این مفهوم در بودایی مهایانه ‌دارای اهمیت ویژه است. در این طریقت بدهی‌چیته از‌گام‌های دهگانه "بدهی‎ستوه "یا سالک آرمانی این طریق در سیر وسلوک عرفانی ‌به شمار نمی‌آید و آن را از‌ مقدمات ورود سالک به طریقت می‎دانند.بدهی‌چیته در معنای کلی‌ و اصلی امری وجودی و مطلقی است که همگان در ذات خود از آن بهره‌مند هستند و تا ابد بدون تغییر باقی می‌ماند. این مفهوم از بدهی‌چیته معادل "شونیتا،" "دهرمه‌کایه "و "تتهتا "است.