جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله تحقیقات مؤثر در زمینۀ شأن نزول و فقه، بررسی تأثیر شأن نزول آیات قرآن در برداشت‌های فقهی است. نگارنده در این مقاله به دنبال آن است که به بررسی تأثیر شأن نزول در برداشت‌های فقهی در محدودۀ آیات ازدواج از دیدگاه فریقین بپردازد. شأن نزول می‌تواند مصادیق احکام کلی در آیات را مشخص نماید. از جملۀ تأثیرات شأن نزول در برداشت‌های فقهی عبارت است از: درک تناسب میان احکام موجود در آیات قرآن، تبیین علل، فلسفۀ احکام الهی، تبیین واژگان مبهم در آیه، محدود کردن معنای آیه به گروه یا زمانی خاص.

موضوع احتجاج در قرائات از بحث های مهم در حوزه علوم و فنون قرائات است. دانشمندان علوم قرآنی و مفسّران جهان اسلام با توجه به مبانی مورد قبول خود در این موضوع با روش ها و قواعد متعددی به احتجاج در قرائات روی آورده اند. احتجاج در قرائات دارای مبانی و اهداف مخصوص به خود می باشد که نیازمند بررسی دقیق از سوی متخصصان این امر می باشد. هدف از این مقاله، بررسی قواعد احتجاج در قرائات نزد مفسران و دانشمندان قرائات است. روش تحقیق در مقاله حاضر، توصیفی تحلیلی بوده است که در آن از منابع مکتوب استفاده می شود. اهم یافته های پژوهش در مقاله حاضر عبارتند از اینکه احتجاج در قرائات نیازمند به قواعدی است که این قواعد برآمده از مبانی مورد قبول دانشمندان قرائات می­باشد. از جمله قواعد مورد استفاده در احتجاج می­توان به بررسی تفسیر آیه قبل از انتخاب قرائت، استفاده از سیاق آیات، مطابق بودن لغت و مفرده های قرائت با لغت عربی فصیح، عدم مخالفت داشتن آیه با مباحث کلامی قطعی مورد اجماع شیعه، تایید قرائت توسط احادیث معتبر، مطابقت قرائت با رسم المصحف عثمانی و مطابقت آیه با قواعد ادبی مورد تایید زبان عربی فصیح، اشاره نمود.

پژوهش حاضر با روش تحلیلی و توصیفی و باهدف شناسایی و استخراج و تبیین نقش یقین در عبادات با استناد و تطبیق سازی با آیات قرآن کریم انجام شده است. یقین یکی از مهم‌ترین حالت‌های نفسانی است در صحت و درستی و قبول و کمال عقاید و عبادات و اعمال بندگان نقش و تأثیر مهمی دارد، در قرآن کریم درباره این مفهوم فراوان صحبت شده است و یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های رهبران الهی، صاحبان ایمان و پرهیزگاران بیان‌شده است. اهم نتایج این پژوهش عبارت‌اند از: یقین بالاترین ادراک درباره واقعیت و موجودات خارجی هست و طبق آیات قرآنی و روایات در حوزه دینی در عقاید و اخلاق و احکام لزوم وجود عنصر یقین مهم‌ترین امر می‌باشد، البته دارای مراتب و مراحلی است لذا درجه یقین برای همگان یکسان نیست و یقین در خصوص عبادات و بندگی گاهی از جهت ایجابی در صحت و قبول عبادات و اعمال از لحاظ گونه‌های اعتقادی و معرفتی، اخلاقی و رفتاری و فقهی نقش و تأثیر مهمی دارد زیرا زمینه و بستر ایجاد معرفت و شناخت معبود، اعتقاد به توحید، ایمان به خدا، اعتقاد به ولایت و رهبری، اعتقاد به معاد و زندگی اخروی، خشوع و خشیت، اخلاص، تقوی و پرهیزگاری، محافظت و استمرار عملی، تفهیم و باور به اذکار و افعال، ایجاد نیت و قصد قربت، حسن فعلی و فاعلی، طهارت و نظافت، توجه به آداب و شرایط عبادات و پرداخت حقوق دیگران می‌باشد که برای صحت و قبول عبادات و اعمال لازم و ضروری هستند؛ و همچنین یقین از جهت سلبی یعنی در صورت فقدان یقین اموری مانند کفر، شرک، ارتداد، نفاق، بندگی طاغوت و دوری از اطاعت معصوم، کراهت و عدم رضایت نسبت به خدا، استکبار و بزرگ‌بینی، دنیازدگی و شیطان‌پرستی، گناه و منکرات و مفاسد اخلاقی وجود می‌آیند که موجب فساد و بطلان عبادات و اعمال می‌گردد. یقین از جهات گوناگون اعتقادی و اخلاقی در رشد و تقویت عبادات نقش و تأثیر مهمی دارد.

علم قرائات مانند هر علم دیگر دارای منابعی است. منابع این علم، به لحاظ‌ها و معیارهای متعددی قابل ارائه و بررسی است. نظام‌مندی و تقسیم‌بندی دقیق این منابع به علل متعددی دشوار است. ارتباط علم قرائت با علوم بسیار است. رویکردهای مختلف دانشمندان در تألیف، وجود علوم پیش‌نیاز و آلی برای فراگیری قرائات، وجود نگارش‌ها در مسائل جزئی مربوط به علمی خاص، وجود مطالب قرائات در ضمن کتب مربوط به دانش‌های دیگر (تفسیر و علوم قرآنی)، و تألیفات بسیار زیاد در موضوع قرائات از جمله این علل است. نگارنده در این نوشتار بر آن است تا با بررسی منابع علم قرائات به صورت مختصر، به گونه‌شناسی و تقسیم‌بندی آنها بر اساس علوم مورد نیاز بپردازد که در قسمت اول کلیاتی درباره منبع‌شناسی علوم و فنون قرائات مطرح گردیده و ده گونه تقسیم بندی برای منابع قرائات بر اساس ده ملاک مختلف معرفی و پیشنهاد شده است. در پایان نیز به معرفی اهم منابع علم الرسم قرآن کریم پرداخته شده است. معرفی کتب مهم علم الرسم، بررسی اهم کتب منظوم در این موضوع و بررسی شیوه نگارش کتب علم الرسم از مباحث این قمست می‌باشد.

دانش وقف و ابتدا از تأثیرگذارترین دانش‌ها در زمینه علوم و فنون قرائات است. توجه به تدوین و تألیف در این‌باره از ابتدای قرن دوم به بعد کاملاً مشهود است. نویسندگان و دانشمندان اسلامی در حوزه‌های مختلف مانند علوم قرآن، قرائات، و تجوید از پرداختن و توجه به این دانش غافل نبوده‌اند. بیش از صد تألیف مستقل در این حوزه به ثبت رسیده است. توجه به گونه‌های مختلف تألیفات در این‌باره، زمینه استفاده بهتر برای دانش‌پژوهان را فراهم می‌نماید. نگارنده در این مقال بر آن است تا با بررسی منابع متعدد این علم، به گونه‌شناسی و رویکرد دانشمندان اسلامی در این حوزه بپردازد. در این‌باره چهار نوع تقسیم‌بندی منابع بر اساس اختصاص داشتن به حوزه وقف و ابتدا، مراحل تاریخی، کتب مشهور و کتب منظوم در این‌باره ارائه گردیده، سپس مورد بررسی واقع شده است.

از مهم‌ترین عرصه‌های مورد توجه در حوزه علوم و فنون قرائات از صدر اسلام تا کنون، عرصه دانش تجوید است. تألیفات بسیار زیادی از قرن چهارم به بعد از سوی دانشمندان اسلامی در این عرصه ارائه شده است. این تألیفات بر اساس ملاک های مختلف به اقسامی مانند اختصاصی مانند «نهایة القول المفید فی علم تجوید القرآن» نوشته مکی جریسی و غیر اختصاصی تقسیم می‌گردد. منابع غیر اختصاصی را می‌توان در پنج دانش لغت و زبان‌شناسی، نحو، صرف، علوم قرآنی، قرائات و علم الاصوات تقسیم نمود. منابع تحلیلی مانند «التمهید ابن جزری» و توصیفی (کاربردی و آموزشی) مانند «علم التجوید غوثانی»، منابع منظوم، تطبیقی و غیر تطبیقی، کتب شرح، کتب مصطلحات تجویدی و کتب امامیه از دیگر اقسام منابع دانش تجوید به حساب می‌آید. تألیف کتب بر اساس سطح مخاطبان با معیارهای سن و سطح یادگیری، بررسی دیدگاه اهل بیت در عرصه دانش تجوید، تأثیر دانش تجوید در دانش‌های لغت، زبان‌شناسی و بلاغت، سبک شناسی کتب تجویدی بر اساس مؤلفان‌، تألیف کتاب جامع اصطلاحات تجویدی همراه با تحلیل آن و بررسی آثار شیعه در زمینه تجوید از گذشته تاکنون، از زمینه‌های مورد نیاز جهت فعالیت در حوزه دانش تجوید می‌باشد. این نوشتار بر آن است تا با بررسی کتب مرتبط با دانش تجوید اعم از کتب شیعه و اهل سنت و در قالب اقسام فوق، به گونه‌شناسی آنها پرداخته و زمینه‌های فعالیت در این حیطه را ارائه نماید.