جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی تطبیقی مبانی فلسفی دیدگاه هیر وغزالیآنچه در این رساله به صورت مختصر به آن پرداخته شده است بررسی آرای فیلسوف مسلمان غزالی و فیلسوف توصیه گرا ریچارد مروین هیر است.در فصل اول برای روشن شدن مکتب توصیه گرایی،به دسته بندی کاملی از مکاتب اخلاقی می پردازیم که احساس گرایی نزدیک ترین مکتب به توصیه گرایی به شمار می آید،به همین دلیل در کنار توصیه گرایی به مبحث احساس گرایی نیز می پردازیم.مکتب توصیه گرایی گزاره های اخلاقی را از دایره صدق وکذب خارج می کندو ازنوع انشائی می دانند.هدف گزاره های اخلاقی در این مکتب توصیه و هدایت کردار است وعینیت احکام اخلاقی را بوسیله قاعده تعمیم پذیری اثبات می کند.واما غزالی به پیروی ازاشاعره معتقد به نظریه فرمان الهی است.درست ،خوب وباید را تنها منوط به امر الهی است.بدون امر ودستور خداوند هیچ امری متصف به درستی ونادرستی قرار نمی گیرد.در فصول پایانی برای تطبیق آرای دو فیلسوف ابتدا به نقاط مشترک هردو مکتب می پردازیم،همچون نسبیت که حاصل نظریات هر دو متفکر است،نفی علیت و عدم پذیرش عقل در معرفت بشری به عنوان یگانه راهنمای بشر.اما از جمله تفاوتهایی که می توان در تفکرات دو فیلسوف به آن پرداخت نقش دین در هر دو مکتب است.دین در غزالی محور اصلی تفکرات وی می باشد ،تا جایی که بدون دین جایی برای صدق و کذب گزاره های اخلاقی نمی ماند.اما در هیر امری به نام دین معنا دارد.هیر در تفکراتش به دین توجهی نداشته است،حتی صدق وکذب گزاره های اخلاقی را در رفتار فرد است که توجیه میکند.

در عمده پژوهش هایی که در خصوص زمان در فلسفه اسلامی و تفکر مشایی و صدرایی صورت پذیرفته است عمدتا به مقوله زمان از دریچه بحث حرکت نگریسته شده و معمولا این پژوهش ها درصدد رمزگشایی از نسبت حرکت و زمان با یک دیگر در تفکرات و فلسفه های یاد شده بوده اند. اما در این تحقیق مسئله رابطه زمان با ذهن و این که زمان امری عینی است یا ذهنی دغدغه اصلی است. از همین رو، ابتدا به دو مفهوم متفاوتی که از زمان می توان داشت و معمولا از آن به سلسله زمانی پویا و سلسله زمانی ایستا یاد می شود اشاره شده است و سپس نشان داده شده که مفهوم زمانی در تفکر ارسطویی و مشایی و در تفکر متکلمان یک امتداد متصل و متصرم است و لذا باید پذیرفت نگاه ایشان به زمان به صورت یک سلسله زمانی ایستا است. در گام نهایی این تحقیق، نشان داده می شود زمان به معنای سلسله زمانی ایستا و به صورت یک امتداد متصل در فلسفه ملاصدرا امری ذهنی است و هیچ منشا انتزاع عینی ندارد. لذا این مقاله انگاره معقول ثانی فلسفی بودن زمان در تفکر ملاصدرا را مردود می داند.

زبان دین یکی از مباحث مهم در فلسفه دین می باشد. این دانش به دلیل اهمیت بحث معنا و نقش کلیدی گزاره های کلامی در توجیه و صدق گزاره های دینی، به بحث از توصیف و توجیه گزاره های کلامی می پردازد. پرداختن به صدق و کذب گزاره های کلامی و سپس معناداری یا بی معنایی و در دهه های اخیر، معرفت بخشی یا غیر معرفت بخشی آنها (شناختاری یا غیر شناختاری) از مسائل این علم بوده است. در این بین، رهیافت های زبان دینی، به دو گروه عمده شناختاری (ناظر به واقع و توصیفگر واقعیتها) و غیر شناختاری تقسیم می شوند. رهیافت های زبانی چون نمادین دانستن متون دینی، رمزی، اسطوره ای، استعاره ای یا کنایه ای دانستن آن از قسم غیر شناختاری می باشند. علامه طباطبایی فیلسوف و مفسر برجسته جهان تشیع، ساختار زبان قرآن را بر مبنای عرف عام دانسته، که البته با عرف عام تفاوت هایی نیز دارد و از آنجا که در زبان عرف عقلا از رمز، استعاره، کنایه و نماد برای تفهیم بهتر و سریعتر مطلب استفاده می شود، خداوند نیز در قرآن در مواردی این صناعات ادبی را جهت تقریب ذهن از محسوس به معقول به کار برده است؛ اما کل زبان قرآن را (اخبار، انشاء، نماد، رمز و کنایه و ...) شناختاری، ناظر به واقع و معنادار می داند. وی به هیچ عنوان، کاربرد زبان اسطوره را در هیچ کجای قرآن نپذیرفته و آن را با حق و حقیقت بودن قرآن و هدف آن در تناقض می داند.زبان دین یکی از مباحث مهم در فلسفه دین می باشد. این دانش به دلیل اهمیت بحث معنا و نقش کلیدی گزاره های کلامی در توجیه و صدق گزاره های دینی، به بحث از توصیف و توجیه گزاره های کلامی می پردازد. پرداختن به صدق و کذب گزاره های کلامی و سپس معناداری یا بی معنایی و در دهه های اخیر، معرفت بخشی یا غیر معرفت بخشی آنها (شناختاری یا غیر شناختاری) از مسائل این علم بوده است. در این بین، رهیافت های زبان دینی، به دو گروه عمده شناختاری (ناظر به واقع و توصیفگر واقعیتها) و غیر شناختاری تقسیم می شوند. رهیافت های زبانی چون نمادین دانستن متون دینی، رمزی، اسطوره ای، استعاره ای یا کنایه ای دانستن آن از قسم غیر شناختاری می باشند. علامه طباطبایی فیلسوف و مفسر برجسته جهان تشیع، ساختار زبان قرآن را بر مبنای عرف عام دانسته، که البته با عرف عام تفاوت هایی نیز دارد و از آنجا که در زبان عرف عقلا از رمز، استعاره، کنایه و نماد برای تفهیم بهتر و سریعتر مطلب استفاده می شود، خداوند نیز در قرآن در مواردی این صناعات ادبی را جهت تقریب ذهن از محسوس به معقول به کار برده است؛ اما کل زبان قرآن را (اخبار، انشاء، نماد، رمز و کنایه و ...) شناختاری، ناظر به واقع و معنادار می داند. وی به هیچ عنوان، کاربرد زبان اسطوره را در هیچ کجای قرآن نپذیرفته و آن را با حق و حقیقت بودن قرآن و هدف آن در تناقض می داند.

غیردینی‌سازی یا «سکولاریزاسیون» به معنای جدا کردن حوزه‌ی دین از تمام حوزه ها می باشد. این رویکرد به دین ادعا دارد که دین فاقد تأثیر بر امور دنیوی است و باید از حوزه هایی نظیر جامعه، سیاست، اقتصاد، روانشناسی، اخلاق و...، جدا گردد. به عبارتی به طور طبیعی با رشد و توسعه‌ی جامعه و مدرنیته و روشنفکری، دین اعتبار خود را برای حضور در همه‌ی صحنه ها از دست خواهد داد. این نظریه از زمان قدیم و مخصوصاً در جهان مسیحیت نیز پیروان بسیاری داشته است. از طرفی از حدود یک قرن پیش، مطالعات علمی متعددی دین را از زوایا و جنبه های مختلف نظیر ابعاد جامعه شناختی،روان شناختی، اقتصادی، سیاسی، اخلاق، و مثل آن‌ها مورد بررسی قرار داده است.چنین مطالعاتی، این امکان را تقویت می کند که دین دارای گستره‌ای بسیار فراخ در ابعاد و وجوه مختلف است، و قابل تحدید و جداسازی از سایر جنبه های زندگی انسان، آن‌گونه که رویکرد غیردینی‌سازی می‌ اندیشید، نیست. نتایج این مطالعات نشان می‌دهد که نه تنها دین در عصر جدید رنگ نباخته است؛ بلکه می‌توان به نحو معنادار از حضور و نقش دین و کارکرد آن در حوزه‌های گوناگون سخن گفت. به عبارت دیگر مطالعات اخیر در مورد دین تردیدی جدی در اعتبار و مبانی نظریه غیردینی‌سازی ایجاد کرده و حاکی از آن است که این جداسازی تصنعی و غیرواقعی است.

مصداق بارز گزاره‌های ضروری ازلی،گزاره‌های الهیاتی است که در آن‌ها محمول، به نحو ضروری بر ذات پروردگار(واجب الوجد)حمل می‌شود و از آن‌جا که در گزاره‌های حاصل از قیاس برهانی،محمول،منطقا عرض ذاتی موضوع است، بنابر این،برهان‌پذیری گزاره‌های ضروری ازلی مشروط بر آن است که محمول،در این نوع گزاره‌ها،عرض ذاتی موضوع باشد. اما از سوی دیگر،چون خداوند در نزد حکیمان مسلمان صرف الوجود(وجود مطلق)است،به همین دلیل،ماهیت ندارد و جنس و فصل و عرض ذاتی برای وی‌ متصور نیست.پس،گزاره‌ی ضروری ازلی که موضوع آن خداوند باشد،فاقد شرط لازم منطقی برای اثبات‌پذیری برهانی(به اصطلاح ارسطویی)است.بنابر این،چنین‌ گزاره‌ای در دستگاه منطق ارسطویی،برهان‌ناپذیر است.

تبیین ماهیت گزاره های اخلاقی (اخباری یا انشایی بودن ) مهم ترین مسئله در فلسفه اخلاق است ، به طوری که بیشتر مسائل مهم و اساسی فلسفه اخلاق و حتّی مکاتب مختلف آن ، مبتنی بر نوع تبیین این مسئله است . در این نوشتار نظریات مختلفی که در این مسئله اتخاذ شده و نقد هرکدام از آن ها و بیان ماهیّت و ویژگی های گزاره هایِ اخلاقی ، نقد و بررسی نسبت گزاره های اخلاقی و نصوص دینی ، رابطه ی آنها باهم ،نقد وبررسی چالش هایی که بر سر راه ِ توسعه دینی و اخلاق وجود دارند و همچنین بحث در مورد مفاهیم اخلاق و دین ، ثبوت قضایای اخلاقی و اثبات گزاره های اخلاقی از دیدگاه آیت الهجوادی آملی با روش کتابخانه ای و توصیفی بیان می شود و در پایان هر فصل ، نتیجه گیری مربوط به آن فصل نیز خواهد آمد

این مقاله در مقام پاسخ به این پرسش مهم وجودشناختی است که آیا نظریه تشکیکی بودن وجود قابلیت تبیین کثرت های عرضی میان موجودات را دارد یا خیر؟ از همین رو ابتدا نشان می دهد تشکیکی بودن در فلسفه ملاصدرا لزوماً به معنای رابطه تفاضلی داشتن در امور مشکک می باشد و ثانیاً مستلزم تحقّق رابطه علّی ـ معلولی میان آن دو است. از همین رو رابطه تشکیکی در این فلسفه همیشه طولی است و لذا تشکیک عرضی مفهومی پارادوکسیکال و خود متناقض مانند دایره مثلث یا مربع مستطیل است. پس تحقّق نسبت تشکیکی میان موجودات هم عرض منطقاً محال است. لذا نظریه تشکیکی بودن وجود منطقاً نمی تواند کثرت میان موجودات هم عرض مانند افراد یک نوع و یا مصادیق انواع تحت یک جنس راه توجیه نماید. همچنین در گام دوم این مقاله ادلّه مختلف اندیشمندانی مانند علامه طباطبایی و استاد مطهری و آیت الله جوادی آملی در اثبات این که نظریه تشکیکی بودن وجود هماهنگ و سازگار با کثرت عرضی برخی موجودات است، مورد نقد واقع شده و ردّ می گردد.

با عنایت به فراگیر شدن فتنه خونین تکفیر وهابیت و تروریزم که با حمایتجریان صهیونیزم بین الملل و شیطان بزرگ در جهت مخدوش نمودن چهره اسلام و پیشبرد پروژه اسلام هراسی، کلید خورده است، بنظر رسید که باید ریشه‌های وهابیت که در افکار ابن تیمیّه جستجو می‌شود مورد پژوهش قرار گیرد. در همین راستا این پژوهش برای پاسخ به این سوالات که «دیدگاه ابن تیمیّه در توحید و شرک چیست و آیا با آیات قرآن و نظرات و سیره علمای اهل سنّت تناقض دارد یا خیر؟» انجام شد. یافته‌ها حاکی از این بود که روش و رویکرد ابن تیمیّه در عقاید توحید و شرک ظاهرگرایی و برداشت های سطحی از قرآن و نقل، مبتنی بر پیش انگاشتهایی خاص- برگرفته از نظرات مجسمّه- است، این امر باعث تناقض نظرات او با سایر آیات و روایات شده و او بناچار در تهافت با نظرات خودش دست به تأویل در آیات ناسازگار با عقاید خودش زده یعنی به روش و نظر خودش نیز پایبند و وفادار نمانده است. مثلاً تجسیم ذات الهی با تمام ویژگیهای جسم از جمله وزن، ثقل، جهت و تحیّز از نتایج عقیدتی رویکرد اوست که بشدّت از آن دفاع کرده است. او با هر آیه قرآن، روایت نبوی، سنّت مسلمین و اجماع نظر علمای عامّه که مخالف پیش فرض او باشد، با ادعای اجماع بر عکس آن موضوع، مخالفت می‌نماید. بنای برون دینی ابن تیمیّه بر اساس حس گرایی است و بر آن اساس آیات را درک می‌کند درحالیکه بنای معارف قرآن ایمان به غیب است و غیب به معنای غیر مشهود و غیرمحسوس است.همچنین استناد به سلف در تفکر او به این شیوه است که سلف معنای مورد نظر او را انکار نکرده باشند، نه آنکه مطالب مدعای او را اثبات کرده باشند. وی با توسعه بدعت وار موارد شرک ، دیدگاه سایر علمای مسلمین که مخالف یا معارض با نظریّات خودش در خصوص توحید باشد را شرک و کفر و نفاق معرفی نموده و سپس، فتوا به وجوب قتل مخالفان داده است. در این پژوهش با روش تحقیق کتابخانه‌ای بوضوح و تفصیل نشان داده شده است که نظرات ابن تیمیّه دچار تناقض و تعارض شفّافی با آیات قرآن و نظرات علمای اهل سنّت از هر چهار مذهب فقهی و هر دو رویکرد کلامی و عقیدتی اشاعره و معتزله است وبا نظرات احمد حنبل کهابن تیمیّه خود را پیرو مذهب او می‌داند و حتی با آرای خودش نیز در تهافت است.ابن تیمیّه اصولاً جایگاه عقل به عنوان کاشف از احکام دین را رد ‌می‌کند و حکم به خروج عقل از قلمرو دین شناسی می‌دهد بنابراین سرّ انحرافات عمیق ابن تیمیّه در عدم توجّه به کاشفیت عقل اولاً در روش و ثانیاً در جهان بینی و فروع و احکام دین، نهفته بوده و خطای راهبردی و علّت العلل اشتباهات مهلک بعدی او در بعد معرفت شناسانه و در عدم توجّه به حجیّتعقل در ایصال به یقین است.

تجربیات درونی و شهودهای شخصی از لحاظ مرتبه وجودی و یقین آوری ضعیف تر از تجربیات بیرونی نیست؛ پس نباید اهمیت و واقع نمایی حواس باطنی و تجربیات درونی را کمتر از تجربیات بیرونی دانست.جهان در حالی که دارای طبقات است اما وحدت بر آن حاکم است. لایه های وجود انسان با لایه های هستی هم سنخ و هم طرازند. روح انسان مجرد است و محدودیت زمانی و مکانی برای اتصال با معلوم ندارد. تنها انصراف از جسم و دنیای مادی و توجه به ملکوت لازم است تا ماورای ماده و مادیات ادراک شود. اتصال با عالم غیب عبارت دیگری از این توجه است. اصل سلوک عرفانی نیز همین توجه به قدس عالم است. روش های سلوکی مثل تزکیه نفس، عزلت، نفی خواطر و ذکر، همه هموار کننده مسیر این توجه است.اعتدال جسمی، ذهنی و روحی، تزکیه نفس، صیقلی کردن دل، مطابقت با صور عقلیه در لوح محفوظ از علل وجودی شهودات عرفانی صحیح است. بداهت (یقین آوری)، عقل، مطابقت با متون دینی، مطابقت با احکام دینی، اجماع اهل عرفان، آزمایش و تجربه، اثباتا مشخص کننده ادراکات صحیح از غیرصحیح می باشد.

بسیاری از بحث های کشفی، علمی و فلسفی را می توان با محوریت خیال تبیین کرد. کاربرد خیال در مباحث هستی شناسی و معرفت شناسی عرفان و فلسفه همواره مورد توجه اهل نظر در علوم فلسفی و شهودی بوده است تا آنجا که می توان ادعا کرد که عرفان با خیال زنده است. اما در این نوشتار ما به این مسئله می پردازیم که از نظر ابن سینا، سهروردی و ابن عربی انواع خیال کدام اند؟ و چه ارتباطی میان این انواع وجود دارد؟ و اساسا از نگاه آنها خیال چه نقشی در مکاشفات عرفانی بویژه کشف صوری دارد؟ خیال نقش اساسی را در تحقق و تبیین بخش عظیمی از مکاشفات پیش روی عارف ایفا می کند. ابن سینا تنها به یک قسم از خیال که «قوه خیال» باشد اعتقاد دارد؛ اما از نگاه ابن عربی و سهروردی خیال دارای دو قسم متصل و منفصل است و میان آن دو رابطه علی و معلولی است. مثال منفصل واسطه میان عالم عقل و حس است و خیال متصل ابزاری برای خیال منفصل به شمار می آید و این قوه خیال است که می تواند نفس عارف را در مکاشفه و ادراک صور خیالی کمک برساند. سهروردی خیال متصل را مانند ابن سینا مادی ولی همانند ابن عربی صور خیالی و عالم خیال را مجرد می داند، لذا از نظر وی سنخیت میان این دو نوع از خیال بی معناست، اما چون در مکاشفات صوری مدرِک اصلی را قوه خیال نمی داند و وظیفه ادراک را بر عهده انوار اسفهبدیه می گذارد، پس عدم سنخیت قوه خیال و صور خیالی از یک سو و همسنخ نبودن قوه خیال و عالم خیال مطلق، اشکالی بر تحقق مکاشفات صوری وارد نمی سازد. ابن سینا عالم خیال را نمی پذیرد، بنابراین مکاشفه صوری را تنها از طریق ارتباط قوه خیال با عقل فعال تبیین می کند. ابن عربی نیز بر اساس چینش عالم هستی و اعتقاد به حضرات خمس بین قوه خیال مجرد و عالم خیال مجرد رابطه بر قرار کرده و مشاهدات مثالی عارفان را توجیه منطقی می کند. بر اساس دیدگاه این سه اندیشمند زمانی که عارف پا به عرصه سلوک عملی می گذارد تا به حقیقت راه یابد، در این سیر انواع مکاشفات مانند مکاشفه معنوی و مکاشفه صوری برایش حاصل می گردد. یکی از آن انواع، کشف صوری یا کشف مخیّل است. سالک در این حالت، صُوَری را در خواب و بیداری مشاهده می کند که دارای ویژگی های منحصر به فرد و از جنس خیال و مثال اند. این حقایق صُوری مادی نیستند، ولی دارای اعراض جسمانی می باشند؛ یعنی در ذات، مجرد ولی در اعراض جسمانی اند و این خصوصیت به عارف کمک می کند تا معارف کلی و عقلی را از عالم عقول دریافت کند. بنابراین هم ابن سینا و هم شیخ اشراق و ابن عربی به انواع مکاشفات اعتقاد دارند و نوع خاصی از مکاشفه یعنی کشف خیالی را با خیال در ارتباط می دانند. کاربرد خیال نزد ابن سینا و ابن عربی در مکاشفات پررنگ تر از نقش خیال در نزد سهروردی است، زیرا سهروردی علی رغم شیخ الرئیس و ابن عربی، خیال را مدرِک مکشوفات خیالی نمی داند، اما هر سه آن بزرگواران بر آنند که حقایق خیالی را می توان با حس مشترک و حواس ظاهری مادی مشاهده کرد، بدین ترتیب در سیر افاضه این حقایق بر حس مشترک اختلاف نظر دارند. ابن سینا افاضه کننده را عقل و ابن عربی آن را قوه خیال و سهروردی آن را نور مدبره یا اسفهبدی می داند.