جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده : در شماری از آیات قرآن کریم ، خداوند تعالی با آهنگی عتاب گونه پیامبراکرم صلی الله علیه وآله را مورد خطاب قرار داده است، برخی از مفسران هم ، مخاطب این آیات را رسول اکرم صلی الله علیه وآله دانسته و آنرا با لحنی سرزنش آمیز ترجمه و تفسیر کرده اند و در مقابل ، عده ای دیگر سعی قابل ملاحظه ای در توجیه این آیات دارند، مفسرین گرچه تلاش زیادی در این جهت داشته اند لکن هرگز نتوانسته اند رأی و نظر قاطع و واحدی ارائه کنند. در مقایسه تفسیر ایشان ، گاه به اختلاف اساسی و بنیادی برخورد می کنیم ، زیرا عده ای ، خطاب را متوجه پیامبراکرم صلی الله علیه وآله دانسته و با برداشت نادرست از معنای ذنب و استغفار و... به گونه ای که حتّی عصمت آن حضرت هم مخدوش می گردد به تفسیر آیات پرداخته اند این گروه نه تنها سعی نکرده اند میان عصمت آن حضرت و آیات عتاب مناسبتی ایجاد کنند و آیات را به گونه ای تفسیر کنند که عصمت حضرتشان محفوظ بماند ، بلکه در برخی موارد حتّی به عدم عصمت ایشان اذعان کرده اند ، در مقابل عده ای هم که غالباً از مفسرین شیعه هستند با پذیرش اصل مسلم ،عصمت و با دقت وکنکاش زیاد حقّ آیات را در تفسیر ادا نموده و آنها را به گونه ای تحلیل کرده اند که نه تنها با عصمت آن حضرت منافات ندارد ، در بسیاری از موارد تاییدی بر آن به شمار می آید . در این پژوهش با بررسی آیات در می یابیم که معنای ذنب و استغفار همواره ملازم با ارتکاب گناه نیست و گاه خداوند با مخاطب ساختن پیامبراکرم صلی الله علیه وآله از باب کنایه دیگران را مورد خطاب قرار داده است، بنابر این، آیات عتاب با عصمت پیامبر صلی الله علیه وآله منافات ندارد. کلید واژه: پیامبر اکرم- ذنب – استغفار- عتاب- عصمت.

آنچه برای همگان میسور است و می‌توانند در زندگی خود از آن استفاده کنند، تجربه است. تجربه‌های شخصی و تجربه‌های اندوخته شده توسط دیگران، هر دو چراغ راه زندگی است و می‌تواند راهگشای آینده همگان باشد چه اقتضای عقل این است که انسان تجارب خویش را حفظ و آن‌ها را به دست فراموشی نسپارد، و بهترین تجربه آن است که در اعمال و رفتار انسان مؤثر واقع شود و در مقام عمل بهترین واعظ و راهنمای او گردد: وَ خَیْرُ ما جَرَّبْتَ ما وَعَظَکَ؛ بهترین تجارب آن است که تو را موعظه کنند؛ یعنی در مقام عمل در تو اثر بگذارند و تو از آن‌ها متأثر و متّعظ گردی و پند بگیری. تجربه به انواع مختلف تقسیم می¬شود :تجربه حسی، تجربه اخلاقی، تجربه زیباشناختی و تجربه دینی. تجربه در علوم مختلف (چه علوم طبیعی و چه علوم انسانی) اهمیت و ارزش فراوان دارد و یکی از روش های مهم کسب دانش و علم درباره انسان و جهان آفرینش است. تجربه و اقسام آن درآموزه های دینی هم ، به عنوان یک اصلِ پذیرفته شده است و در آیات و روایات فراوان از جنبه های مختلف آن بحث شده است . قرآن کریم، تجربه را از جنبه معرفت شناختی دارای حجیت می¬شناسد و در بسیاری مواقع، به جای بکار گیری براهین عقلی ـ فلسفی ، از تجربه محسوس انسانها کمک می‌گیرد. در مورد حقیقت و هویت تجربه دینی نظریه¬های مختلفی وجود دارد. نظریه برگزیده درباره تجربه دینی این است که تجربه دینی نوعی مواجهه با خداوند یا امور ماوراء طبیعی یا مقدس است و مواجهه به معنی شناخت مستقیم حضوری و بی واسطه است. این نوع از تجربه خود به چند نوع تقسیم می‌شود : 1 – تجارب تفسیری 2 – تجارب شبه حسی 3 - تجارب وحیانی 4 - تجارب احیاگر 5 – تجارب مینویی 6 – تجارب عرفانی

طبیعت زندگی انسان یک زندگی اجتماعی است و لازمه این نوع زندگی واکنش نسبت به رفتار دیگران است. از طرف دیگر بیشتر انسانها از خطا در رفتارهایشان مصون نیستند. بنابراین برخی مواقع دچار خطاهای کوچک و بزرگ می‌شوند. زمانی که به آموزه‌های دینی در قرآن و سنت مراجعه می‌کنیم، برخوردهای متفاوتی هنگام مواجهه با خطاکاران مشاهده میکنیم. با توجه به جهان شمولی و همگانی بودن آموزه‌های قرآنی و روایی، واکاوی این مسأله ما را به این نتیجه میرساند که این نوع برخوردها از اصول و روش‌های منظم ودقیقی سرچشمه میگیرد که بدست آوردن آنها می‌تواند راهگشای بسیاری از انحرافات، اختلافات و دینگریزیها باشد. اگر مراد از اصول برخورد با خطاکار قواعد عامهای که میتوان آن را به منزله دستور العمل کلی در نظر گرفت و به عنوان راهنمای عمل، سامان‌دهنده و هدایت‌کننده آن قرار داد، باشد؛ مهمترین اصولی که در برخورد با خطاکار باید در نظر گرفته شود عبارتاند از: شناخت خطا، شناخت خطاکار، شناخت مراحل برخورد با خطاکار، پرهیز از افراط و تفریط در برخوردها، شناخت مواضع برخورد با خطا و خطاکار.رعایت این اصول مبناهای صحیح برای برخورد با طرف مقابل را در اختیار انسان قرار می‌دهد، تا در حالات مختلف فرد بتواند با دقت و به طورصحیح با خطاکار برخورد کرده و عکس العمل مناسب نشان دهد. اگر روش‌های برخورد با خطاکار را دستورالعملهای جزئی و عینی بدانیم که به شیوههای عملی برخورد با خطاکاران میپردازند؛ روش‌های مستقیم و غیر مستقیم، آگاهی بخشی، پیشگیری، تکریم و احترام، ارائه روش‌های جایگزین سالم، تشویق، تنبیه، اعراض و رویگردانی و روش الگویی را میتوان از مهمترین روش-های برخورد با خطاکار نام برد. استفاده صحیح از این روشها علاوه بر تأثیر مستقیم در بیان زیباییهای دین، موجب ایجاد انگیزه در افراد برای جبران خطا میشود که این نیز رشد و تعالی عمومی جامعه را درپی خواهد داشت.

شریعت اسلام، دارای باطن و ظاهر است. هدف عرفان اسلامی اینست که انسان‌ها را به سوی باطن و حقیقت دین، هدایت کند. عرفان عملی عهده‌دار این امر مهمّ است و با کمک از آموزه‌های دینی، می‌خواهد سالک را تحت تربیت استاد و مرشد، به مقامات و کمالات عالی برساند. مرحوم آیت‌الله سیّد علی آقا قاضی طباطبایی(ره) یکی از بزرگان عرفان بشمار می روند که دارای سیره و روش سلوکی خاصّی هستند. روش ایشان در تربیت نفس خودشان و دیگر نفوس مستعدّه مبتنی بر معرفت نفس است، و این شیوه مأخوذ از شریعت اسلام است، زیرا که پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه و آله) فرمود: "مَن عرَفَ نفسَه فقد عرَف َ ربَّه" (مجلسی، 1403ه.ق، ج2، ص32). آیت‌الله قاضی(ره)، با تکیه بر قرآن و سنّت، روش سلوکی و تربیتی خود را بنانهاده‌اند و موفّق به تربیت شاگردانی شدند که هر کدام در عصر خود، سرآمد بودند و بر آن بوده¬اند که کوچک‌ترین انحرافی از مسیر شریعت نداشته باشند. ایشان برای معرفت نفس، مراقبه و فکر و ذکر را لازم می‌دانستند و دستورالعمل‌هایی در این خصوص ارائه می‌دادند تا سالک بتواند با راهنمایی استادی که خود قبلا این مسیر را پیموده، مراحل و مقامات را یکی پس از دیگری طی کرده و به لقاءالله و مقام توحید برسد.

در این پژوهش قدر متیقن و مشترک دو تقریر باقی مانده از گفتگوهای منسوب به سقراط یعنی (مجموعه آثار افلاطون) و کتاب (خاطرات سقراطی) نوشته گزنفون مبنا قرار گرفته است. محور اصلی این پژوهش بررسی شباهت های روش سقراط در تعلیم با روش انبیاء و معصومین (ع) است. طبق نتایج این پژوهش روش سقراط، شیوه گفتگو اما به شکل خاص آن است که خود ایشان آن را النکاس (1) می نامید و در تاریخ فلسفه هم به همین نام معروف شده است. النکاس شیوه ای است که در آن طرح پرسش های خاص و حکیمانه معرفت از ذهن و ضمیر مخاطب بیرون کشیده می شود. یا به تعبیر سقراط معرفت در ذهن مخاطب زایانده می شود. دیالتیک یا جدل احسن فقط بخشی از روش سقراط را تشکیل می دهد. چون در دیالتیک طرفین دیدگاه مخالف هم دارند. در حالی که در برخی گفتگوهای سقراط، مخاطب نظر مخالف *، فقط درصدد آموختن است اما با شیوه خاص النکاس سقراط عام تر از دیالتیک (جدل احسن) است. دیالتیک در نزد سقراط گاهی عنوان روش است. گاهی عنوان نوعی معرفت. در دیالتیک سقراط ماهیت حقیقی و ذاتیات اصلی امور و موضوعاتی مورد پژوهش واقع می شود که در راستای سعادت و کمال انسان مفید و اثربخش هستند. این موضوعات گاهی اخلاقی هستند از قبیل؛ عدالت، شجاعت، عفت، گاهی در قلمرو دین هستند مانند؛ دینداری، خداباوری، معادباوری و خلوص نفس و... سقراط از پرداختن به ماهیت اشیاء و سایر اموری که در راستای سعادت انسان تأثیر مستقیم و بارز ندارند شدیداً پرهیز می کرد. همچنین به موضوعاتی که قابل معزرفت یقینی نیستند، هرگز نمی پرداخت. بنابراین مخالف بسیاری از مسائل مطرح شده در فلسفه پیش از خود مانند؛ مادة المواد عالم، اصالت یا اعتباریت حرکت و... بود و همچنین بسیاری از مسائل مطرح شده در فلسفه بعد از سقراط هم با اهداف و اندیشه های سقراط هماهنگی و همخوانی ندارند. از جمله مباحث حرکت، قوه و فعل، مقولات و ... از جمله ارکان دیالتیک به بوته نقد و آزمون گذاشتن یک تعریف یا یک باور در فرآیند گفتگو در نزد صاحب نظران است. اگر ارائه دهنده تعریف یا نظریه توانست از عهده پاسخگویی به همه نقدها برآید، آنوقت می تواند مدعی موجه و مقبول باور و تعریف خودش باشد. طبق این رکن اساسی دیالتیک، بسیاری از نظرات فلسفی ارائه شده در غرب و شرق در حد فرضیه فلسفی هستند نه حقیقت فلسفی. بنابراین روش سقراط معادل جدل گرفتن و جدل را تعریف به استدلالی کردن که هدف آن صرفاً غلبه بر مخالف است و از مقدمات مقبول و مشهور استفاده می کند، اشتباه محض است. از طرف دیگر پرسشی مطرح کردن مطالب، یکی از اسلوب های رایج قرآن کریم است به گونه ای که غالب بر 600 جمله پرسشی در قرآن کریم یافت می شود. خاصیت اصلی و مشترک پرسش های قرآنی به تفکر واداشتن مخاطب است. همچنین گفتگوهای متعددی در قالب جدل احسن در قرآن کریم آمده است. چنانکه شیوه پیشوایان دین هم در موارد متعددی گفتگو بوده است. چه در قالب احتجاج و مناظره و چه در قالب پرسش و پاسخ و بیرون کشیدن حقایق از عقل فطری مخاطب. علاوه بر این که در احادیث توجه ویژه ای به پرسش، مذاکرة العلم، گفتگو، جدل احسن، برهان و حکمت شده است. هنگامی که گفتگوهای مطرح شده در کتاب و سنت را با گفتگوهای سقراط بررسی تطبیقی می کنیم، شباهت و قرابت زیادی بین آنها می بینیم. به اضافه اینکه پرسشی مطرح کردن مطالب بوسیله قرآن کریم یادآور روش سقراطی و در راستای آن است. نتیجه اینکه شیوه سقراط چه در قالب سؤال و جواب (النکاس) و چه در قالب دیالتیک غالباً با شیوه انبیاء و معصومین (ع) مشابهت دارد. بویژه هنگامی که مخاطب های گفتگوهای معصومین (ع) با مخاطب های سقراط مشابهت دارند.

صدرالمتألهین بیش از سایر فیلسوفان مسلمان به بحث و نظر از منشأ هنر و آفرینش هنری می‌پردازد. به نزد او، خلیفه الهی بودن انسان، عرضه شدن هنرها به انسانها در عوالم ونشئه­های پیشین آفرینش، الهام، گرایش­های غریزی بویژه میل به عرضه و به نمایش گذاشتن آثار و خلاقیت­ها، میل به اتمام و اِکمال آثار و آفرینش­ها، میل به تزیین و زیباسازی آثار و تجلیّات طائر قدسی از جمله منشاء­های هنر است. این مقاله می‌کوشد با تکیه بر اشارات پراکنده صدرا در مواضع مختلف او، به بازسازی نظریه او در باب منشأ آفرینش هنری بپردازد که در این میان مفهوم محوری خیال است و منشاء قریب همه آثار هنری محسوب می‌شود؛ به گونه‌ای که بر اساس علم النفس صدرایی دو قوّه خیال و متخیّله نقش اساسی در آفرینش هنری دارند. قوایی که در پیوند با دریافت خاص از انفصال صور خیالی قرار داشته و دیدگاه متمایز او را از ابن‌سینا شکل می‌دهد.

قرآن کریم، آیاتی وجود دارد که تمام افعال، حتی افعال اختیاری انسان را به خداوند نسبت می‌دهد؛ این آیات مستمسک برخی از گروه‌های کلامی جبرگرا مانند اشاعره قرار گرفته است. از سوی دیگر، آیاتی در قرآن وجود دارد که انسان را فاعل کارهای خود و مسئول اعمال خود دانسته، و افعال انسان را به خود او نسبت می‌دهد؛ بر این اساس، عده‌ای مانند معتزله قایل به تفویض شده‌اند. اما همان‌گونه که امام رضا( فرموده است، قایل به جبر گرفتار کفر، و قایل به تفویض گرفتار شرک است. امامیه در این زمینه، به تبعیت از اهل بیت(، امر بین الامرین را برگزیده است. در توضیح این رویکرد می‌توان گفت با وجود تفاوت‌هایی که همه پدیده‌های هستی با یکدیگر دارند، یا اختلافاتی که از نظر قرب و بعد نسبت به مبدأ هستی دارند، تمام آن‌ها را یک حقیقت الهی در بر گرفته، و بر آن‌ها حاکم است. این حقیقت الهی، در عین وحدت و بساطت، همه ابعاد عالم را شامل می‌شود، و در همین راستا، انسان نیز مسخر و مقهور حضرت حق، و محتاج به او می‌باشد. اما انسان بر اساس حکمت الهی، موجودی مختار آفریده شده، و چون اختیار انسان در طول اراده الهی است، این اراده و اختیار، با توحید افعالی منافاتی نخواهد داشت. به‌عبارت دیگر، بر اساس تشکیک در وجود می‌توان اختیار انسان را با توحید افعالی جمع کرد. حوادث همان‌طور که با اسباب نزدیک و متصل به خود، نسبت عملی دارند، با سبب وجود این اسباب نیز نسبت عملی دارند. پس اختیار همانند اصل وجود ما، عین‌الربط به خدا بوده، و این مسأله مسلتزم جبر نیست. در افعال ارادی انسان، اراده او علت قریب و مباشر بوده، و خداوند متعال نیز علت بعید است. این دو علت در طول هم قرار دارند، و بدین ترتیب، انسان در عین وابستگی به خداوند، در انجام فعل خود مختار است.

مدتی است در برخی از جراید و محافل روشنفکری، تحت تاثیر برخی تفکرات غربی، چنین القا می شود که یقین و یقین گرایی، همان دُگماتیسم و امری نامطلوب است؛ اما در نقطه مقابل، شک و شکاکیت حتی در امور متعالی، امری مطلوب و ارزشمند است. در این نوشتار به نقد بخش نخست این ادعا یعنی جایگاه یقین پرداخته می شود. در این راستا به لغت شناسی یقین، ماهیت و جایگاه آن از منظر علوم عقلی (منطق، معرفت شناسی، فلسفه) و قرآن کریم و روایات پرداخته شده است. هم چنین قابل تحصیل بودن یقین، ارزشمند بودن آن در وادی باورهای متعالی، تشکیکی و ذومراتب بودن آن، کمیاب بودن مراتب شهودی و بالای یقین و آثار روان شناختی آن ازجمله مباحثی هستند که در این مقاله به آنها پرداخته شده است.