جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سنّت یکی از دو منبع مهم معارف دین است و حدیث به عنوان یکی ­از مهمترین گزارش­کننده­های سنّت به شمار می­آید و مورد پذیرش همه فرقه­های اسلامی است که به طور عمده در دو فرقه اهل سنّت و شیعه خلاصه می­شوند و هر کدام با منابع مورد پذیرش خود، سنّت را گزارش کرده­اند. اهل سنت ازمیانکتب حدیثی فراوان خود،نسبت به شش کتاب به عنوان صحاح سته، اهتمام بیشتری دارند. به تمام آنچه امروز به عنوان حدیث بیان­گر سنّت در کتب صحاح سته در اختیار مسلمانان قرار گرفته است، نمی­توان اطمینان کردچون به نظر می­رسد بخشی از این گزارش‌ها جعلی و ساختگی است که توسط راویان مسلمان نا­آگاه و دشمنان کینه­توز به منابع حدیثی راه یافته است. بخشی از کتب حدیث را گزارش‌های مربوط به سیره و سنّت نبویˆ تشکیل می­دهد و از ضروری­تری مسائل پیرامون حضرتˆ، زدودن و پیراستن گزارشاتی است که منافی با شخصیت عظیم ایشان است و سخنانی که هیچ سنخیتی با سیره، رفتار و منش آن حضرتˆ نداشته است. در نوشتار حاضر تلاش شده بخشی از احادیثی که صاحبان صحاح گزارش کرده­اند، مورد بررسی وتحلیل قرار بگیرد. شیوه ارزیابی نقد مضمونی (متنی) است و ارزیابی سند در قلمرو کار این پژوهش نبوده است مگر برحسب ضرورت. درآغاز، پس ازمبادی و کلیات، به گرد آوری احادیثی که به نظر می‌رسد با شأن وجایگاه حضرتˆ سازگاری ندارد وسپس به نقد وتحلیل نمونه‌هایی ازآن پرداخته می شود، چرا که به خاطر گستردگی احادیث، بررسی تمامی آن در این نوشتار ممکن نیست.

متن گزارش‌های روایی که سند اطمینان‌آفرینی ندارند، با معیارهای مشخصی مانند قرآن، سنت، تاریخ، علم، حس، تجربه، اجماع و عقل قطعی پالوده می‌شوند. اهمیت قرآن در قامت اولین منبع انتقال آموزه‌های دینی و نقش تبیین‌گری ‌‌سنّت برای قرآن، پررنگ بودن کلام الهی برای اعتبار‌سنجی حدیث را هویدا می‌سازد. وجود دلالت‌های گوناگون در کلام الهی در کنار رهیافت‌ها و برداشت‌های گوناگون از محتوا و مدلول ‌‌قاعدۀ عرضه، سبب شده تا دانشوران مسلمان رویّه مشخص و واحدی را از فرآیند عرضه حدیث به قرآن ترسیم ننمایند. این نوشتار با روش تحلیلی- اکتشافی، در پی یافتن گونه‌های معتبر معروضٌ‌علیه در ‌‌قاعدۀ عرضه حدیث به قرآن بوده و به تبیین هر یک از گونه‌های محتمل در فرآیند بهره از این قاعده پرداخته است. تبیین نقاط بهینه و آسیب‌های اکتفا به هر یک از گونه‌های پیش‌گفته، دیگر دستاورد پژوهش است. در پایان نیز با تبیین مؤلفه بنیادین در معیارهای اعتبار‌سنجی حدیث، یعنی حصول اطمینان، رهاوردی منطقی در بهره از قرآن برای فرآیند بررسی محتوایی حدیث ارائه شده است.

روایات، سنت معصومان علیهم السلام را که بیان‌گر کلام خداوند است برای ما گزارش می‌کند اما احادیث در گذر زمان دچار آسیب‌های متعددی شده، از این‌رو ضروری است با استفاده از آگاهی‌های حدیث‌پژوهان خبره، روش‌های نقد لفظی متن احادیث شناسایی گردد. از آن‌رو که کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام می‌تواند در این راستا راهگشای باشد. نوشتار پیش‌روی با روش توصیفی-تحلیلی درصدد است روش‌های نقد لفظی متن احادیث را از منظر صاحب جواهر مورد بررسی قرار دهد یافته‌ها نشان می‌دهد: روش‌های نقد لفظی متن حدیث که صاحب جواهر از آنان بهره برده است به دو گونه پرکاربرد و کم‌کاربرد تقسیم می‌شود. موارد پرکاربرد عبارتنداز: اضطراب در روایت، تصحیف در حدیث، زیاده و نقیصه در روایت و ادراج در حدیث. صاحب‌جواهر در موارد پرکابرد، به عوامل، قراین شناسایی، پیامدها و راه‌حل‌ها اشاره می‌کند. روش‌های کم‌کاربرد عبارتنداز: رکاکت لفظی، وضع در حدیث، وقوع نقل به معنا، قلب در روایت، عدم یکپارچگی در متن حدیث، وقوع تقطیع نامناسب، عدم شیوع تعبیر، مخالفت با شأن معصوم علیه السلام.

روایات، سنّت معصومان را که بیان‌گر کلام خداوند است برای ما گزارش می‌کند اما در گذر زمان دچار آسیب‌های متعدّدی شده که یکی از آن‌ها پدیده ادراج است. برطرف کردن این آسیب جز با استفاده از تجربیات حدیث‌پژوهان خبره ممکن نیست. مخزن جواهر فقه اهل بیت (ع) که در دسترس ماست، می‌تواند در این جهت راه‌گشا باشد. نوشتار پیش‌رو که با روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته در صدد است که حجیّت حدیث مُدرَج، عوامل ادراج و قراین کشف آن را از نظر صاحب جواهر مورد بررسی قرار دهد. یافته‌های این جستار نشان می‌دهد که از نظر ایشان، حدیث مُدرَج تنها به صورت مویّد قابل استفاده است، عواملی همچون شرح و تفسیر روایات، آمیخته شدن اجتهادها با احادیث، ادخال روایتی در روایت دیگری و اشتباه راوی یا ناسخ باعث پیدایش پدیده ادراج در روایات شده است و قراینی مانند گزارش متخصّصان حدیث، سنجش حدیث با دیگر روایات، ناسازگاری با کلام اهل لغت، عدم تناسب با سیاق واژگان متن حدیث و اسلوب کلام می‌تواند در کشف و شناسایی این آسیب موثّر باشد.

بهترین کتاب در حدیث شیعه، کتاب گران‌سنگ الکافی نوشته محمد بن یعقوب کلینی است که دارای گونه‌های گونه‌گونی از اسناد است. مانند: سند عادی، تحویلی و ... از مهم‌ترین و پرشمارترین این گونه‌ها، سند ضمیری است (1097سند) که به دو گونه سند ضمیری عادی (360 سند) و غیرعادی (737 سند) تقسیم می‌گردد. این جستار به سبب جایگاه خطیر درست کشف کردن مرجع ضمیر، بر آن شد که با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای، به جست‌وجوی قراینی برآید که به یاری آنها، مرجع ضمایر این‌گونه از اسناد در کتاب بی‌نظیر حدیثی شیعه به صواب تمییز داده شود. دستاورد این نوشتار عبارت است از وجود هشت قرینه در کشف مرجع ضمیر که قراین داخلی آن بر این پایه‌اند: اقتضای سیاق، سلسله اسناد مشابه و استاد و شاگردی که حدیث‌شناس را دست‌کم در 349 حدیث راهبری می‌کند و قرینه‌های خارجی عبارتنداز: تصریح بزرگان، بودن سند در کتابی دیگر، کثرت نقل یک راوی از راوی دیگر، روایت نمودن شخصی از کتاب مخصوصی و عدم رجوع ضمیر جز به یک راوی خاص که حدیث‌شناس را حداقل در 222 سند راهنمایی می‌کند که بسیاری از این اسناد، از گونه اسناد ضمیری غیرعادی بوده و بدان‌ها ارجاع داده شده است. به آدرس این تعداد از احادیث به عنوان نمونه ارجاع داده شده، و گرنه این قراین در دیگر احادیث ضمیری نیز کاربرد دارد.

بهترین کتاب در دشتستان حدیث شیعه، کتاب الکافی است که به قلم محمد بن‌ یعقوب کلینی سامان یافته است. ازآن‌رو که قلب در اسناد، پدیده‌ای نامیمون است ضروری می‌نماید که حجم آن در این کتاب، قراین بازشناسی و تأثیر هریک از عوامل پیدایش آن بررسی شود. این نوشتار با روش توصیفی‌تحلیلی و تکیه بر منابع کتابخانه‌ای به این نتیجه رسید که قلب در اسناد الکافی به‌غایت اندک است. حدود دویست راوی در کتاب الکافی از پدیدۀ قلب رنج می‌برند که نسبت به تمام راویان مکرر الکافی (84749)،23/0 از یک درصد را تشکیل می‌دهند که نقش کلینی 0002/0 است و قراین بازشناسی اسناد مقلوب، به دو گونۀ پرکاربرد و کم‌کاربرد تقسیم می‌شود. توجه به اسناد مشابه، روایت کردن شخصی از کتاب مخصوصی و کثرت نقل یک راوی از راوی دیگر از قرینه‌های پرکاربرد و توجه به طبقه، توجه به اسناد روایات الکافی در کتب دیگر حدیثی و آمدن عنوان راوی در کتب رجال از قرینه‌های کم‌کاربرد است.