جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علامه طباطبایی گرچه رویکردهای زیادی در تفسیر آیات قرآن وجود دارد، اما رویکرد تفسیر قرآن به قرآن را در پیش گرفته است که از عالی ترین و عالی ترین رویکردهای تفسیری به شمار می رود. این محقق با هدف تأیید صحت تفسیر خود و رساندن معنای صحیح آیه، تفاسیر و تبیین خود را از آیات با اقوال و قرائت مختلف ائمه اهل بیت علیهم السلام پشتیبانی کرد. بر اصل ایشان که در تفسیر قرآن کریم و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اختلافی وجود ندارد. درک نادرست بشر از قرآن کریم و اهداف دور و نزدیک آن. از این منظر، این پژوهش رویکردی را که علامه طباطبایی در کتاب تفسیر البیان خود در توافق حدیث و قرآن در زمان تألیف این کتاب دنبال کرده است، و نیز روشنفکران مختلف روشن می کند. جریان هایی که در طول آن وجود داشته است. برای دستیابی به اهداف تحقیق، پژوهش به چند فصل تقسیم شد که از طریق آن به دنبال احاطه چند موضوع برای رسیدن به نتایج مطلوب تحقیق بودیم، به همین دلیل نکات زیادی در روش علامت مورد بررسی قرار گرفت. از جمله تأثیر بناهای لفظی اصولی در تفسیر قول، و بناهای عقلی و متعاقب آن، علاوه بر تأثیر بناهای ادله شرعی و دارایی های عملی در کتاب خود، با ارائه توضیحات و تفاسیر. رویکرد او با توجه به این نکات با مثال هایی پیرامون آنها. این پژوهش با رویکردی که در تفسیر قرآن کریم و نظرات و آرای مهمی که در این مسیر در بر داشت بر مبنایی اساسی، به نتایج بسیار مهمی رسید که جایگاه عالم و نقش والای و برجسته وی را در این عصر نشان داد. تأکید بر پیوند نزدیک قرآن کریم با خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در تفسیر قرآن است، زیرا آنها یکپارچه هستند. واحد بر اساس حدیث دو ثقل.

شناخت رویکردهای قرآن‌پژوهی مفسران، زمینه فهم، تحلیل و نقد آرا و نظرات ایشان را فراهم می‌سازد؛ زیرا متون تفسیری، متأثر از جهان‌بینی و انگاره‌های ذهنی مفسر و نیز بازتابی از اقتضائات فرهنگی و اجتماعی عصر اوست. تأثیر عنصر جنسیت نیز در فهم متون دینی از جمله مقولاتی است که اخیراً در حوزۀ فهم و تفسیر قرآن، موضوعیت یافته است. از این رو، این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی در یک بستر تطبیقی به بررسی گرایش، مبانی و روش‌های تفسیری «آمنه ودود» و«بنت‌الشاطی»، دو تن از بانوان قرآن‌پژوه پرداخته است. نتایج به دست‌آمده، حاکی از آن است که گرایش تفسیری آمنه ودود، اجتماعی، فراجنسیتی و عدالت‌محورانه است. او در این راستا از روش هرمنوتیکی و تحلیل‌های فلسفی در تبیین گفتمان‌های قرآن بهره برده است. جهت‌گیری مبانی و روش‌ها در فهم قرآنیِ آمنه ودود در تفسیر اجتماعی‌اش، او را به احکام اسلامی در حوزه زنان می‌کشاند تا خوانشی نو و عصری از آن‌ها ارائه دهد. اما گرایش تفسیری بنت‌الشاطی، ادبی ـ کلامی در راستای اعجاز بیانی قرآن است. او تلاش دارد تا از نگاه زبان‌شناسانه، بر اعجاز بیانی قرآن تأکید کند و آرایی همسو با جریان تفسیر بیانی را مطرح نماید.

«خوتیر ینبل» خاورشناس هلندی در زمینه اصطلاحات بنیادی روایات اسلامی و تاریخ‌گذاری احادیث نظرات مهمی را بیان نموده به نحوی که اصطلاح شناسی او محور بررسی‌های فقه الحدیثی غربیان قرار گرفته است. در این پژوهش مصطلحات حدیث‌ پژوهی وی با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، مورد تحلیل قرار گرفت و در پاسخ به این پرسش که عوامل مؤثر در شکل‌گیری رویکرد ویژۀ حدیث‌پژوهی خوتیرینبل چیست و اصطلاحات ابداعی وی از چه میزان کارآمدی برخوردار است؟ این نتیجه حاصل شد که عوامل شکل گیری رویکرد حدیثی او، خانواده شرق شناس ، سنت‌های خاورشناسان در مطالعات حدیثی از جمله روش تاریخ‌گذاری احادیث و نیز تاثیر برخی خاورشناسان و مسلمانان نواندیش است. ینبل با ابداع برخی اصطلاحات و به مدد ابزار دیداری به ترسیم شبکه اسناد حدیثی پرداخته و «طرق شیرجه‌ای» را شاهدی تاریخی برای شناخت خاستگاه حدیث می‌داند. طبق مفهوم سازی ینبل، این طرق، نمودی از رشد وارونه اسناد و بیانگر جعل حدیث است. در حالیکه در نظام حاکم بر اعتبارسنجی مسلمانان از اسناد، اگر چه تعدد طرق اطمینان صدور را افزایش می‌دهد اما مفرد بودن روایت به تنهایی موجب ضعف حدیث نمی‌شود. اصطلاح طرق شیرجه‌ای با اصطلاح «تدلیس» و طرق «متابع و شاهد» در میان مسلمانان ارتباط دارد.

با توجه به جایگاه و اهمیت معراج در کانون اندیشة اسلامی، خوانش‌های گوناگونی از آیات مرتبط با این موضوع صورت پذیرفته‌است. تشکیک در وقوع معراج از سوی مستشرقان و نیز رؤیاانگاری آن از سوی برخی عالمان مسلمان، ضرورت واکاوی آرای تفسیری عالمان فریقین پیرامون این موضوع را دوچندان می‌کند. در این پژوهش، با روش توصیفی‌ـ تحلیلی، آرای تفسیری مرحوم طبرسی از علمای شیعه و شیخ یونینی از علمای اهل سنّت، پیرامون اصل وقوع معراج و اسراء، زمان، مکان و کیفیت وقوع، هدف و نیز معجزه بودن معراج و مسألة رؤیت الهی واکاوی گردید. نتایج پژوهش حاکی از آن است که به‌رغم اختلافات فرقة حنبلی با مذهب تشیع، همگرایی بسیاری بین آرای یونینی و طبرسی پیرامون معراج و اسراء وجود دارد. مهم‌ترین وجه اشتراک آنان اعتقاد به وقوع معراج در حالت بیداری و رخداد آن به صورت جسمانی و روحانی توأمان است که با معجزه بودن معراج سازگار است. با وجود اینکه هر دو در ارائة نظرتشان از دلایل عقلی و نقلی بهره برده‌اند، در نوع منابع مورد استفاده، کمیّت پرداختن به موضوعات و نیز اقامة دلیل با هم اختلافاتی دارند. تأکید شیخ یونینی بیشتر بر کیفیت وقوع معراج است، در حالی که مرحوم طبرسی، علاوه بر تبیین کیفیت وقوع معراج به هدف معراج که همان رؤیت حجت‌های شگفت خداوند از سوی پیامبر(ص) است نیز اشاره می‌کند.

خداوند حکیم، آیات قرآن را در نهایت انسجام و هماهنگی سامان داده است تا به خوبی حکایتگر مقاصدش باشند. پیوستگی و پیوند معنایی آیات قرآن، انسجام آیات در چینش کلمات را بر ملا می سازد و از اعجاز قرآن پرده بر می‎دارد. باور به وجود ارتباط معنایی میان کلمات و آیات قرآن از پیش زمینه‎های مهم علم معناشناسی و تفسیر قرآن به قرآن محسوب می‎شود. علامه طباطبایی معتقد است معارف قرآن همچون حقایق هستی، پیوسته مصدق و مفسر یکدیگرند و در هدفی واحد با هم پیوند دارند و این پیوند معنایی نه تنها در آیات بلکه میان واژگان قرآن نیز وجود دارد و هر واژه معنای دقیق خود را در ارتباط با واژگان دیگر باز می یابد. ارتباط و پیوند معنایی میان واژگان قرآن مورد توجه برخی از زبان‎شناسان از جمله ایزوتسو زبان‎شناس معروف ژاپنی قرارگرفته است. ایشان نیز معتقد است که زبان قرآن دارای نظام ارتباطی قاعده‎مندی است که در آن جایگاه هر واژه در شبکه به هم پیوسته مفاهیم قرآن قابل بازیابی است. مقاله حاضر با بررسی مبانی علامه طباطبایی(استقلال قرآن، پیوند معنایی آیات قرآن، توجه به سیاق آیات و...) و ایزوتسو(قرآن کریم به مثابه دستگاه معنایی مستقل، وجود پیکره‏های مفهومی، کاربست‎های واژگانی منسجم و...) نظرات آنها در مورد انسجام و پیوستگی قرآن را استخراج و بیان کرده است که معناشناسی زبانی با وجود اختلافاتی در کمیت و کیفیت ولی از جهاتی با تفسیر قرآن به قرآن شباهت دارد، چرا که هر دو ضمن تاکید بر نظام‎واره بودن زبان قرآن از بافت درونی سخن و روابط بینامتنی در کشف مراد خداوند بهره می‎گیرند و انسجام و پیوستگی قرآن را اثبات می‎کنند.

قرآن کریم به عنوان منبع اصلی آموزه‌های دینی در اسلام، برای پاسخ به نیازهای همسو با هدف هدایت و تکامل انسان، دارای ویژگی‌های متمایزی است؛ که «جامعیت قرآن» یکی از این ویژگی‌های منحصر به فرد قلمداد می‌شود. این مهم از همان آغاز مورد توجه اندیشمندان اسلامی قرار گرفته و درباره چگونگی آن نظرات متعددی بیان گردیده است. تبیین این ویژگی بسیار حائز اهمیت است و این مهم، در بستر مراجعه به آیات و روایاتی چند در این موضوع و فهم آن‌ها ممکن می‌نماید. گستره و محدوده جامعیت قرآن همواره مورد توجه بوده، لیکن کیفیت تحقق جامعیت مذکور، اغلب مورد غفلت واقع شده است. پژوهه فرارو، با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی کیفیت تحقق جامعیت قرآن کریم، مبتنی بر «اصل محوری» و با تکیه بر تحلیل روایت منقول از امام صادق (ع): «ما مِن أمرٍ یَختَلِفُ فیهِ اثنانِ إلاّ و لَهُ اصل فی کتابِ اللّهِ عَزَّ و جلّ» پرداخته است و از این رهگذر با روش تحلیل متن، مطابق قواعد فقه الحدیث، ابتدا به معناشناسی مفردات، بررسی مستندات روایی و سپس شرح روایت و تبیین راه‌های استنباط اصول قرآنی می‌پردازد. براساس یافته‌های این پژوهش، قرآن کریم حاوی اصولی است که با انطباق بر نیازهای مختلف انسان، می‌تواند پاسخگوی نیازهای گوناگون بشر در تمام اعصار باشد. در این باره سه رویکرد: «بهره گیری از حجیت فرازهای مستقل»، «دلالت‌های فراسیاقی» و «نگرش اصل محور در قصه‌های قرآنی»، جهت تحقق جامعیت قرآن با تکیه بر اصل محوری حائز اهمیت است.

از جمله مباحث مطرح در نظام آوایی، مسئلۀ دلالت آوا یا دلالت لفظ بر معناست که به دو قسم دلالت ذاتی و دلالت قراردادی قابل تقسیم است. پژوهش حاضر براساس نظریۀ نام‌آوایی و اشتقاق کبیر ابن جنّی با روش توصیفی- تحلیلی و با مطالعۀ موردی آواهای «ب‌ح‌ر» انجام گرفته و از رهگذر آن مشخص شد که بار آوایی حروف «ب‌ح‌ر» به خصوصیات معنایی ساخت‌های شش‌گانۀ این آواها نزدیک است و بیش و کم معانی مورد نظر را القا می‌کنند. همچنین مشتقات شش‌گانۀ این سه حرف، معنای اصلی مشترکی دارند، چنان­که هرکدام معنای جدیدی نیز می‌یابند. این سه آوا با خصوصیات تلفظی و صفاتی که بر آنان حمل می‌شود، بر معنای گشایش، انبساط، وسعت، کثرت و زیادتِ بر اثرِ تکرار، عمق و شدت، در ساخت‌های شش‌گانۀ این ریشه دلالت می‌کنند. این معانی در کاربردهای قرآنی این واژه‌ها در آیات قرآن کریم به خوبی قابل ملاحظه است.

سند روایات از مختصات مطالعات حدیث‌پژوهی مسلمانان است. و تحلیل‌های سندی احادیث سرشار از اطلاعات مفید تاریخی است. یکی از کلماتی که امروزه از مباحث مهم علوم قرآنی به‌شمار می‌رود، کلمۀ «معجزه» است. این کلمه در قرآن به‌کار نرفته ا ست و به‌جای آن از کلمات «آیه، بیّنه، برهان و سلطان» استفاده شده است. تا قبل از قرن چهارم کلمۀ «معجزه» در هیچ کتابی دیده نشده است. حتی کتاب‌های لغت که عهده‌دار رسیدگی به الفاظ هستند نیز با وجود بررسی مشتقات فراوانی از این کلمه، آن را تعریف نکرده‌اند. اما وجود آن در روایات معصومین؟عهم؟ که قبل از قرن چهارم می‌زیسته‌اند این شبهه را به‌وجود می‌آورد که مُبدِع این کلمه ائمه؟عهم؟ هستند. هدف از انجام این پژوهش آن است که آیا معصوم خاصی این کلمه را ابداع کرده و یا اینکه توسط فرد خاصی کلمۀ معجزه وارد روایات شده است؟ در پایان با روش تقاطع‌گیری ثابت می‌شود که معصومین؟عهم؟ این کلمه را به‌کار نبرده‌اند و کلمۀ «معجزه» از قرن چهارم به بعد بر اساس روند نظام‌مندی ایجاد شده است. از طرفی به‌نظر می‌رسد که محرم شیخ صدوق (م381ق) نخستین شخصی است که کلمۀ معجزه را وارد روایت شیعه نموده است، زیرا ایشان در همۀ سند‌های این روایت وجود دارد. همچنین همان روند نظام‌مند در آثار تألیفی ایشان نیز وجود دارد.

توجه به سطح زبانی گفتمان قرآن و تبیین دقیق آیات، از مباحث ضروری در حوزۀ مطالعات قرآنی است. در زبان­شناسی معاصر، شناخت رابطۀ واژگان و عبارات و نیز ارزیابی انسجام و نگریستن به کلّ آن چیزی که نتیجۀ این روابط است، اصلی مهم در فهم گفتمان متن تلّقی می­شود؛ لذا تحلیل های ادبی قرآن به عنوان متنی منسجم، خارج از این اصل زبان‌شناختی نخواهد بود؛ زیرا قرآن­محوری و معناشناسی مبتنی بر وحدت شبکه معنایی قرآن، نقش مؤثری در کشف مفاد و مراد الهی در آیات قرآن دارد؛ از این رو، واکاوی رویکردهای زبان شناسانه­ای که قرآن‌پژوهان در تبیین آیات وحی به کار بسته‌اند، ضرورتی غیر قابل انکار است و از آنجا که دغدغۀ مشترک علامه ‌طباطبایی و ایزوتسو در تبیین و معناشناسی واژگان قرآن، فهم‌ مراد و کشف معنا از درون متن است، این پژوهش در صدد است با روش توصیفی تحلیلی، نقاط اشتراک و هم‌گرایی رویکردهای ادبی وزبان‌شناختی ایزوتسو و علامه را در خوانش آیات الهی و فهم گفتمان قرآن، واکاوی نماید. نتایج پژوهش حاضر بیانگر تأکید علامه طباطبایی و ایزتسو بر نظام‌واره‌بودن زبان ‌قرآن و تبیین استقلال معناشناختی قرآن و پیوند معنایی میان آیات است. به‌طوری که فهم آیات قرآن را بیش از همه به خود متن قرآن و شواهد درون‌متنی وابسته می‌دانند و معتقد به تأثیر محوری پارادیم توحیدی در فهم گفتمان قرآن و ارتباط اندراجی معانی واژگان در متن هستند؛ گرچه کمیت و کیفیت بهره‌گیری از این مبانی مشترک نزد آنان متفاوت است. ایشان در حوزۀ ادبی وزبان‌شناسی نیز ضمن تأکید بر اعجاز بلاغی قرآن، از بافت درونیِ سخن و روابط بینامتنی در کشف مراد خداوند بهره می‌گیرند و به‌صورت ضمنی انسجام و جهان‌بینی زبانی قرآن را اثبات می‌کنند.

فهم معنای کلام و مقصود اصلی سخنان معصومین (ع) توسّط دانش فقه‌الحدیث صورت می‌پذیرد. یکی از مباحثی که نظرات گوناگونی در مورد آن وجود دارد، احادیثی است که در آن‌ها کلمه‌ی «معجزه» به‌کار رفته است. این احادیث خواننده را به این نتیجه می‌رساند که کلمه «معجزه» در عصر معصومین (ع) رایج بوده است این درحالی است که در تمامی کتاب‌های نوشته شده تا قرن چهارم کلمه معجزه وجود ندارد. هدف از انجام این پژوهش آن است که آیا معصومین (ع) این کلمه را به کار برده‌اند یا توسّط راویان، ناسخان و ... وارد احادیث شده است. در پایان پس از بررسی‌های به‌عمل آمده با روش توصیفی - تحلیلی این نتیجه حاصل گردید که این کلمه در کتاب‌های حدیثی قرن چهارم به بعد وجود دارد که برخی از این احادیث، جعلی و متفرد هستند و برخی دیگر نیز دچار عارضه ادراج، زیادت و نقل به معنا شده‌اند. با مطالعه کتاب‌های لغت می‌بینیم که این کلمه از قرن چهارم به بعد وارد این کتاب‌ها شده است و با بهره‌گیری از دانش صرف به این نتیجه می‌رسیم که وجود آن در برخی از احادیث معتبر گویای کلمه‌ی «مَعجزه» است. برای فهم مقصود گوینده نیز با استفاده از انواع قرینه‌های مقامی و مقالی می‌توان نتیجه گرفت که کلمه‌ی «معجزه» نمی‌تواند در کلام معصومین (ع) به‌کار رفته باشد. با بررسی سندی این روایات متوجّه می‌شویم که شیخ صدوق (ره) در همه آن‌ها وجود دارد لذا بنظر می‌رسد ایشان (ره) اوّلین نفری هستند که کلمه معجزه را وارد احادیث نموده است.