جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از موّلفه‌های روش پیشنهادی خولی در تفسیر ادبی معاصر، تحلیل‌های روان‌شناختی و جامعه‌شناختی است. نظر به نوآوری‌های دیدگاه خولی، در این دو بخش و نیز تاثیر آن در تعامل علوم انسانی با اسلامی، هدف اصلی این مقاله، تحلیل آراء خولی در این دو محور است که این مهم، به روش تحلیلی مبتنی بر داده‌های کتابخانه‌ای و آثار تفسیری خولی و تفسیر بنت‌الشاطی تجزیه و تحلیل خواهد شد. برآیند نوشتار حاضر این است که خولی به دلیل اشکالات مکتب تفسیری اهل سنت، ضمن مرجعیت‌دادن به قرآن با تفسیر موضوعی و استفاده از تحلیل‌های روان‌شناختی و جامعه‌شناختی، قصد فهم دقیق‌تر قرآن و اثبات توانمندی قرآن در رفع مشکلات امروزی و تطابق فهم ادبی قرآن با نیازهای روز جامعه را داشت که نقطه قوت دیدگاه اوست و اشکالات غایی و روشی دیدگاه خولی، در تحلیل‌های جامعه‌شناختی آن، تاثیر منفی نداشته است. در تحلیل‌های روان‌شناختی نیز صرف نظر از ایده اسطوره‌ای‌دانستن قرآن خلف‌الله، اشکالی متوجه این نوع تحلیل‌ها در خود آثار خولی نیست؛ ضمن آنکه کارکردهای مثبت تحلیل‌های روان‌شناختی در تفسیر بنت‌الشاطی قابل مشاهده است. این امر نشان می‌دهد اصل این دیدگاه در این دو محور قابل توجه است و بسته به نوع کاربرد آن در تفسیر باید اعتبارسنجی شود. با لحاظ ضوابط و قواعد صحیح تفسیری، کاربست گزاره‌های دیدگاه خولی در این دو محور، فهم دقیق‌تر و کاربردی‌تر از آیات به دست می‌دهد.

از بنیان‌های نظریه تفسیر ادبی امین خولی، اندیشه‌های نواعتزالی است. این مقاله با رویکرد تحلیلی-انتقادی مبتنی بر داده-های اسنادی، ضمن معرفی نظریه خولی، مختصات جریان فکری نومعتزله را در نظریه خولی که در رهیافت‌های تفسیری بعد او، موثر بوده، آشکار و نقد کرده است. از امتیازات مبانی نواعتزالی خولی، رویکرد تفسیر اجتماعی نظریه اوست. در مقابل کاستی‌های ناشی از جریان نومعتزله، چالش‌هایی را متوجه آن ساخته ازجمله نگاه نوآورانه در تمام ابعاد دین، گسست پیوند با سنت تفسیری، نسبی‌بودن فهم‌ها از قرآن و غلبه متن‌محوری در تفسیر. همچنین فقدان نگاه وحیانی به عقل از آسیب‌های این نظریه است؛ ضمن اینکه توجه افراطی به فهم مخاطبان اولیه و غفلت از فرهنگ‌سازی قرآن، زمینه‌ساز گرایش به تفسیر فرهنگی خواهد شد. بنیان‌های نواعتزالی نظریه خولی همچون عدم تنقیح مبانی فهم متن و تبیین جهان‌بینی، آن را فردمحور کرده است. در نگاه نومعتزله قرآن به عنوان متنی زنده فارغ از جنبه‌های الهیاتی، موضوع پژوهش قرار گرفته، در نتیجه هویت وحیانی آن سلب می‌شود. نظریه خولی نیز از این آسیب در امان نبوده و این مساله در آثار شاگردان و متاثران از نظریه او مشاهده می‌شود.

یکی از شبهات مطرح‌شده در کتاب نقد قرآن، درباره مهریه بانوان است که ذیل آیات مرتبط با مهریه، بیان گردیده است‌. نظر به اهمیت مسئله مهریه و محوریت قرآن به‌عنوان یکی از منابع اصلی استنباط احکام، پاسخ به این شبهات ضرورت دارد. این نوشتار با روش تحلیلی ـ توصیفی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای به‌ویژه کتب تفسیری و روایی، درصدد پاسخگویی به این شبهات است. بر این اساس، با استفاده از قواعد تفسیر اثبات می‌شود که واژه جایگزین «مهریه» در قرآن، «بیع» و «حلا» نیست؛ بلکه واژه‌هایی مانند «نحله»، «صَدُقات»، «میثاق»، «فریضه» و «أجر» در قرآن به‌کار رفته است. از این‌رو مهریه، بهای فروش دختران و مزدی در برابر التذاذ جنسی مردان نیست؛ بلکه عطیه‌ای بلاعوض از جانب مرد و نشان‌دهنده صداقت او در پیمان دوطرفه ازدواج است که جز سودرسانی به زن، چیزی به همراه ندارد. در اسلام، زن و مرد در پی ازدواج، دارای تکالیف و حقوقی می‌شوند که حکیمانه و براساس مصالح، جعل شده‌اند؛ بدین‌جهت است که در صورت عمل‌نکردن به آن تکالیف، بخش یا همه حقوق، از جمله مهریه، بازستانده می‌شود. این مسئله در مورد کوتاهی مردان از وظایف خویش صادق است و در صورت نشوز مرد یا همدست‌شدن با سایرین در راستای تهمت فحشا به زن، حق زن از او گرفته‌ می‌شود.

در قرن دوم هجری معتزلیان برای مقابله با اهل حدیث و نقل‌گرایی افراطی به عقل­گرایی در دین به ویژه در تفسیر قرآن و حدیث روی آوردند که نتیجه آن پیدایش تفسیر ادبی و تکامل تدریجی آن بود. در مقاله حاضر، برای پاسخ به این پرسش که عقل‌گرایی در تفسیر، چه نقشی در گرایش مفسران معتزلی به تفسیر ادبی داشته، به روش تحلیلی، جایگاه عقل‌گرایی در تفسیر و تأثیر آن در پیدایش و گسترش تفسیر ادبی بررسی شده و به طور خاص به مقایسه دیدگاه‌های عقل‌گرایانه ابومسلم و زمخشری ـ دو مفسر عقل‌گرای معتزلی ـ در تفسیرِ برخی آیات با تفسیرِ نقل‌گرای اهل حدیث و اشاعره پرداخته شده است. حاصل این پژوهش آن است که عقل‌گرایی معتزله، نقش آشکاری در پیدایش و گسترش تفسیر ادبی داشته و میان این دو رویکرد در تفسیر، تأثیر متقابل وجود دارد. نیز این دو تفسیر ادبی در مواردی فهم ناصحیح از آیات داشته­اند.

بخشی از آیات قرآن به بیان احکام شرعی دین مبین اسلام می پردازد. از این رو قرآن کریم اولین و مهم ترین منبع استناد و استخراج احکام فقهی میان فقهای فریقین است. به نظر مشهور اندیشمندان علوم قرآنی تعداد این آیات، که به آیات الاحکام شهرت دارد، 500 آیه است. این تحقیق بر آن است تا به بررسی آیاتی بپردازد که امامان معصوم (ع) از آن آیات، استنباط فقهی داشته اند اما جزء آیات الاحکام مشهور شمرده نشده است. یافته های این تحقیق نشان می دهد که با توجه به وسعت دلالت آیات قرآن و نیز استشهادهای امامان معصوم (ع) به آیاتی که در ظاهر و دلالت اولیه خود ارتباطی به احکام و مسائل فقهی ندارند، می توان دایره آیات الاحکام را وسیع تر از آنچه تاکنون پذیرفته شده، دانست. همچنین این گونه استنادهای امامان معصوم (ع) و برداشت های ظریف فقهی آنان از برخی آیات قرآن، حاکی از بینش الهی ویژه آنان در پرتو امامت است.

شهرت و رواج قرائت حفص از عاصم و مطابقت غالب قرآن های موجود با این قرائت، بررسی سند آن را حائز اهمیت می سازد. این مقاله به روش توصیفی تحلیلی، به نقد دیدگاه های موجود در این باره می پردازد. در برخی منابع رجالی فریقین، ابوعبدالرحمن سلمی، عاصم و حفص تضعیف شده و عثمان یکی از مشایخ ابوعبدالرحمن است. بررسی ها نشان می دهد اثبات عثمانی بودن ابوعبدالرحمن نیازمند مستندات قوی است. تضعیفات عاصم در نقل حدیث نیز با توثیقاتش در قرائت متعارضند و تمرکز عاصم در قرائت بوده است. سرمنشأ تضعیفات حفص، اشتباه او با حفص بصری و أزدی و عدم نقل صحیح سخنان متقدمین است و وجود عثمان در سند این قرائت نیز بنا بر دلایلی مردود است. این نوشتار با استفاده از منابع تاریخی و رجالی، نشان می دهد ضعف سند این قرائت قابل اعتنا نیست.