جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از جریان‌ های داستان‌ نویسی معاصر، ادبیات داستانی سیاسی است که عنوان‌ های این دسته از آثار به نسبت سایر جریان‌ های داستان ‌نویسی و با توجه به درونمایه آن، قابل تامل است. بر این اساس بررسی و تحلیل این جریان با تاکید بر نام ‌های آن -‌ به ‌عنوان یک واحد معنادار و مستقل ‌- گونه‌ ای از گونه ‌های نقد داستان است که عمدتا به انگیزه کشف جریان فکری حاکم بر متن انجام می‌ شود. در این مقاله نویسنده حدود صد عنوان از نوع ادبیات داستانی سیاسی را با توجه به مآخذ معتبر، شناسایی و با روش نشانه‌ - معناشناختی (البته در معنای عام آن) بررسی و تحلیل کرده است. ترتیب تاریخی انتخاب به این گونه بوده است که دهه اول (1351‌ - 1360) بیست و دو داستان؛ دهه دوم (1361‌ - 1370) سی و سه داستان و دهه سوم (1371‌ - 1380) چهل و شش داستان انتخاب شده است. بررسی زبانی این آثار نشان می ‌دهد که عنوان ‌های بسیط نه درصد و عنوان‌ های ترکیبی دو و سه جزیی هشتاد و شش درصد کل عنوان ‌ها را دربر می‌ گیرد. دلایل و عوامل این امر؛ علاوه بر تامل نویسندگان در تحریض خواننده، در بنیاد این نوع ادبی نهفته است که ایهام و ابهام را می‌ طلبد. نگاه معرفت ‌شناسانه به این مجموعه ‌ها نشان داد که حدود سی درصد این نام ‌ها با مفاهیمی ‌همچون درد و رنج انسان درآمیخته است که بیشترینه این تعداد مربوط به دهه دوم با چهل و پنج درصد است. نکته دیگر قابل تامل در تحلیل نشانه‌ - معناشناسی این عنوان ‌ها، توجه به نوعی تقابل در انتخاب عنوان داستان ‌ها، عنوان ‌های دال بر ایستایی در یک مقطع و پویایی در مقطع دیگر و دال بر رهایی در یک مقطع و بستگی و اسارت انسان در مقطع دیگر است.

واقعه برادرکشی به عنوان اسطوره دینی-تاریخی و با تاسی از کهن الگوی آن (قابیل و...) در ادوار مختلف و اشکال متنوع تکرار شده است. این کهن الگو با توجه به درآمیختن با اضطراب های سه گانه حاصل مرگ، گناه و بی معنایی؛ همواره در زمینه ای از ترس و بیم بیان شده و البته با توجه به جهان بینی ها و گفتمان های حاکم بر هر دوره به گونه خاص انعکاس یافته است. با توجه به انعکاس این واقعه در ادبیات کلاسیک فارسی، در ادبیات داستانی معاصر هم به دلیل خاصیت و قابلیت کم نظیر این ژانر، موضوع یاد شده این مجال را به نویسندگان معاصر داده که طرحی نو در بیان این کهن الگو درافکنند. در این مقاله نویسنده سعی می کند پس از بررسی این اسطوره تاریخی و ارتباط آن با اضطراب های انسان معاصر؛ یکی از مستحدث ترین داستان های این حوزه را در بستر ادبیات داستانی دفاع مقدس در کنار یکی از معروف ترین داستان های پس از انقلاب با عنایت به این بن مایه، بررسی و تحلیل کند. بر این اساس در گام نخست داستان کوتاه «بن بست» اثر احمد دهقان با توجه به تم غالب آن (برادرکشی) بررسی و نقد و در ادامه با رویکرد به رمان «سمفونی مردگان» تحلیل شده است.

تیپ فرزانه (پیر خردمند/ حکیم/ قدیس/ فیلسوف شاه) با توجه به جایگاه آن در نظام اندیشگانی کارل گوستاو یونگ، کارل پیرسون و هیو- مار، مایرز- بریگز، جرجیوف و...، یکی از تیپ‌های شخصیتی است که از ادوار پیشین نیز محل توجه بوده است. فرزانگی نیز در مقام نظر و عمل به‌عنوان یک تیپ متمایز همواره مورد توجه ادیان و مذاهب از یک سو و نگره‌های عرفانی از سوی دیگر بوده است. با توجه به تحدید و تعریف فرزانه در متون عرفانی، باید گفت «فرزانه» درکنار پیامبران و اولیای الهی در مقام طبیبان دردهای معنوی انسان‌ها آمده و البته دارای کارکرد و اهمیت ویژه‌ای است. فرزانه که در قاموس دینی با عنوان انسان کامل، حکیم و پیر برنامیده شده، در متون گذشته دارای اهمیت و جایگاه خاصی بوده است؛ به‌گونه‌ای که یکی از دلایل و عوامل اصلی بحران‌های انسان معاصر را عدم حضور تأثیرگذار این تیپ شخصیتی برشمرده‌اند. در این مقاله، با توجه به احصای ویژگی‌های این دسته از تیپ‌های شخصیتی، دیدگاه دو شخصیت فرزانه و تأثیرگذار ایران و چین به‌صورت تطبیقی بررسی شده است؛ دو شخصیتی که با وجود مبانی، جهان بینی و نظام اندیشگانی متفاوت، نقش و کارکردهای مشترکی دارند و هریک نیز با توجه به دو اثر بزرگ و تأثیرگذار خویش، یعنی دائو دِ جینگ و مثنوی جهانی شده‌اند و هر دو بر نقش و اهمیت فرزانگی در قالب واژه/ مفهوم «شنگ ژن/ انسان مقدس» و «حکیم/ فرزانه» تأکید کرده‌اند. توجه به ساحت‌های پنج‌گانۀ مدنظر مولوی و لائودزه در تببین مقام فرزانگی نشان می‌دهد که این دو ضمن تشریح اوصاف و احوال این تیپ، با توجه به مبانی و جهان بینی متفاوت به ضرورت حضور و نمود آن در تبیین و تشریح درد و رنج انسان‌ها توجه کرده‌اند. مقاله در صدد است ضمن تأکید بر وجود تفاوت در نگرۀ لائودزه و مولوی، نقش و کارکرد فرزانگان را در مهم‌ترین آثار این دو بررسی و تحلیل کند.

نظریه بینامتنیت که درباره روابط بین متون و تاثیر متون متأخر از کتب متقدم بحث می‌کند؛ از بحث‌های مهم نظریه‌پردازان غربی همچون باختین سوسور و ژنت است. بر اساس این نظریه هیچ متنی متکی به خود نبوده و به نحوی با متون پیش از خود ارتباط دارد. در این میان نظریه ترامتنیت ژنت که بهره‌گیری متون از یکدیگر را بر اساس پنج نوع بینامتنیت، فرامتنیت، پیرامتنیت، سرمتنیت و بیش‌متنیت می‌داند، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. در این پژوهش دو کتاب مرصاد‌العباد تألیف نجم‌الدین رازی و مصباح‌الهدایه اثر عزالدین کاشانی که هر دو از کتب مهم صوفیه در قرن هفتم و هشتم هجری هستند با توجه به نظریه ژنت، با هم مقایسه می‌شوند. هدف این جستار نشان دادن وجوه مشترک این دو کتاب با متون پیش از خود و بهره‌گیری مولفان از آراء مشایخ متصوفه است. روش پژوهش توصیفی – تحلیلی می‌باشد. در بررسی‌های این پژوهش به این نتیجه رسیدیم که دو کتاب مذکور اشتراکات زیادی با کتب پیش از خود دارند اما در مقایسه این دو با یکدیگر تشابه بیشتر در زمینه سر متنیت دیده می‌شود.

مثنوى مولوى یکى از برجسته ترین شاهکارهاى جهانى است که به باور متفکران و ادب شناسان ایرانى و غیر ایرانى نقشى فراوان در غناى فرهنگ و هویت اسلامى و ایرانى داشته است و فکر و ذهن و زبان و قلم بسیارى را در ساحل دریاى اندیشه خود مشغول و متحیر نگاه داشته است. اکر چه تعداد صاحب نظران و محققانى که درباره آراء و آثار مولوى بویژه مثنوى او سخن گفته و زوایاى اندیشه هاى او را گشوده اند فراوانند، بازشناسى، تحلیل گفتارها و جستارهاى پیشینیان و مقایسه آنها موضوع مستقل و کلانى است که این رساله درصدد بررسى آن است. بر این اساس از آنجایى که در سده اخیر نتیجه عمده پژوهشها در حوزه علوم مختلف، به دلایل گوناگون در قالب مقاله درآمده و آنچه در این قسم از تحقیقات عرضه مى شود، زبده و عصاره معارف بشرى است، این پژوهش مى کوشد به بررسى، نقد و طبقه بندى کلیه مقاله هاى فارسى پیرامون این اثر سترگ یعنى مثنوى معنوى اهتمام ورزد. بر این اساس نگارنده این رساله پس از شناسایى و بازیابى حدود 640 مقاله در باره مثنوى معنوى، به طبقه بندى مقاله ها از نظر موضوعى و تاریخى پرداخته و مقاله هاى هر بخش را با دقت لازم نقد و بررسى کرده و دلایل غث و سمین مقاله هاى هر بخش را با استدلال کافى و وافى نشان داده است. پس از بررسى مجموعه مقاله هاى شناسایى شده بر اساس منابعى چون فهرست مقالات فارسى، کتاب شناسى مولوى، نمایه ها و.... دهه هشتم سده اخیر با 363 مقاله چاپ شده بیشترین تعداد مقاله را از نظر کمیت به خود اختصاص داده است که دلایل رشد کمى و حتى کیفى آن در رساله نشان داده شده است. ضمن اینکه سال 1378 به دلیل استقبال فراوان محققان در جهان و ایران با 57 مقاله در راس این هرم قرار دارد. در بخش اصلى رساله، کلیه مقاله ها از نظر موضوعى و ساختارى به 14 گروه، طبقه بندى شده که بیشترین تعداد مقاله مربوط به موضوع شروح و نقد و تصحیح مثنوى (93 مقاله) و موضوع مربوط به دین و عرفان و فلسفه در مثنوى (86 مقاله) بوده است. موضوعات دیگر علاوه بر دو مورد فوق جنبه هاى کلامى، فقهى، عقل و عشق، داستانهاى مثنوى، معرفت شناسی، شخصیت شناسى و... مثنوى است. بر این اساس مقاله هاى هر بخش نقد، تحلیل و طبقه بندى شده و نتایج مقاله هاى هر بخش به صورت تطبیقى نشان داده شده است.

معنای زندگی یکی از مسائل مشترک میان انسان گذشته و معاصر است و هر یک با نگاه خاص خود به این مقوله نگریسته‌اند. تحلیل نوع بینش انسان گذشته در این خصوص ـ به ویژه که بهره‌ور از جهان‌نگری عرفانی باشد ـ برای انسان معاصر قابل تأمل است. شاید چنین به نظر آید که این نوع نگرش، توجه چندانی به زندگیِ این‌جهانی نداشته باشد، اما این پژوهش با تکیه بر مصیبت نامه نشان خواهد داد که عطار، معنایابی را جزء سرشت آدمی می‌داند. او زندگیِ معنادار را با دردمندی، جستجوگری، خدا، عشق و توجه به کیفیت زندگی و نه کمیت آن، درپیوند می‌داند. از آن‌جا که این امور، به نوعی از زمینه و نتیجة معنوی و روحانی برخوردار است، دیدگاه عطار را به نظریة فراطبیعت‌گرایان نزدیک می‌نماید. وی ماهیت/کارکرد زندگی و نوع رویارویی آدمی را با آن، در قالب ایماژهایی چون بازی، دوزخ، زندان، شورستان، بیغولة دیوان، بازار/پل/کشتزار، باد/برق و سرمایه نشان می‌دهد و از خلال آن‌ها بیان می‌کند که زندگیِ این‌جهانی، هدف نهایی و اصلی نیست، بلکه ابزاری است برای رسیدن به زندگی آن‌جهانی.

 لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

یکی از شاعران و عارفان ایرانی که نقشی برجسته در غنا و گسترش فرهنگ اسلامی - ایرانی و حتی نشر آرمان های انسانی و فرهنگ بشری داشته، جلال الدین محمد بلخی است. او به دلیل نیل به ساحت صلح جاودان، معرفت ژرف به کتب وحیانی و شناخت دقیق نهان آدمی، به ابعاد مختلف معرفت شناسی چون هستی شناسی، جهان شناسی، خداشناسی و خودشناسی وقوف دارد و از یک سو به تعالی روح اندیشیده و از سویی دیگر، به رهانیدن انسان از حصارهای تنگ نژادی، زبانی، جغرافیایی و آفات ناشی از تنگ نظری، جزم اندیشی و خودبینی مدد رسانیده است. او به مقامی رسید که توانست در مجموعه آثار خود با جامعیتی شگفت و شگرف در حوزه انسان شناسی به تحلیل عوامل و موانع آرامش روحی بشر بپردازد. او با این نگاه فراگیر و البته مبتنی بر خرد و سنت عرفانی، مستی و فراموشی خویشتن، دوراندیشی های بلفضولانه، بازی و اشتغال به خود و خودشیفتگی، شهرت طلبی و ... را به عنوان ملجاهای نامناسب انسان یاد می کند و براین اساس، با تاکید بر معنویت، عرفان، دین و سعادت و تعالی روحی بشر و اندیشه مندتر کردن او، به مقابله با مجموعه چالش ها و بحران هایی برمی خیزد که به صورت بالقوه روح انسان ها را تحدید و بلکه تهدید می کند. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و با استنباط از مثنوی به بررسی و آسیب شناسی آفات و بحران های فراروی آدمی در اعصار گوناگون و شناسایی آموزه ها و پیامدهای رهایی بخش مولوی برای مقابله با این چالش ها خواهد پرداخت. نتیجه پژوهش نشان می دهد که مهم ترین پیام های مولوی برای انسان معاصر از میان مجموعه پیام های جهانی، بررسی و تحلیل عوامل و دلایل خودناشناسی و فقدان معرفت نسبت به من واقعی، شکاکیت، احساسات گرایی و شیفتگی نسبت به قید و بند، بیگانگی و تنهایی، بی معنایی، مصرف زدگی، تبعیت از اندیشه ها و افکار غالب است که در این مقاله به بررسی و نقد آن ها در مثنوی معنوی خواهیم پرداخت.

یکی از عارفان و مشایخ بزرگ مکتب خراسان و حکمت خسروانی، شیخ ابوالعباس احمد ابن محمد ابن عبدالکریم قصاب (یا قصار) آملی طبرستانی 424-314) ه.ق) است. درباره احوال، سلوک و طریقت و کرامت های او در متون متقدم، جستارهای پراکنده ای وجود دارد که نیاز به بررسی و تامل محققانه ای دارد. اما آنچه در این جستار آمده است، اشاره به کنشی از اوست که تا جایی که نگارنده جستجو کرده،‌ تقریبا در هیچ متن عرفانی نظیر ندارد. این کنش و حکایت در حالتی است که یکی از مریدان، از شیخ کفش (: نعلین) تقاضا می کند. این حکایت، فقط در نسخه میکروفیلم مرادالمریدین آمده و در متونی که درباره احوال او بحث کرده اند، سابقه ندارد. نگارنده در این مقاله با توجه به موارد مشابهی چون نعلین مخصوص پیامبر اسلام، کفش مخصوص بایزید، تاکید شمس تبریزی بر لزوم کفش مخصوص یک فرقه، دیدگاه طریقت مولویه درباره کفش به عنوان پای افزار پیران و اختصاص هزینه خاص برای خریدن نعلین و همچنین تاکید بر تقدس کفش در آیین فتوت به این نتیجه رسیده است که بخشیدن نعلین و طلب کفش از پیر، عملی آیینی در تصوف - ضمن این که نشان دهنده ابزار شناسایی فرقه ای از فرق دیگر است- مبین این نکته است که قصاب، پیرو آیین فتیانی است که مختص ایرانیان بوده است.

گفته ها، کرده ها و داشته های پیامبران و قصص آن ها در اقوام و ادیان مختلف، موضوعی است که کمتر متنی از متون ادبی جهان از آن تهی است. در این میان، متون ادب فارسی جایگاه ویژه خود را دارد و از این لحاظ می توان گفت منحصر به فرد است. یکی از این عارفان نخستین که آرا و افکار او نیازمند تامل فراوان است عین القضات همدانی است، به گونه ای که در اثری چون تمهیدات، کمتر صفحه ای از کرده ها و کمتربندی از گفته ها و داشته های پیامبر تهی است. نویسندگان در این مقاله ضمن بررسی اوصاف و تصایر مربوط به حضرت محمد در آثار او، و کیفیت ارتباط او با پیامبر، به بررسی تصویری از حضرت در تمهیدات پرداخته که با توجه به توغل نگارندگان، در مجموعه متون عرفانی کم نظیر بوده و در بررسی آثار عین القضات به این مساله توجه نشده است. آن تفاوت مقاوم «بودن» با دو مقام دیدن و داشتن است. او در یک مقایسه، مقام موسی را به دیدن، مقاوم ابراهیم را به شدن (خوردن) و مقام محمد را به مقام «بودن» ماننده کرده که در اصل مقاله به تفاوت های مختلف این افعال در آن تصویر، پرداخته شده است.