جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علامه معرفت از قرآن‌پژوهان برجسته معاصر، با وضع اصطلاحاتی همچون «نسخ مشروط»، «نسخ تمهیدی» و «نسخ تدریجی»، به دنبال برطرف کردن شبهات پیرامون نسخ در قرآن و بستن راه طعنه به قرآن عزیز بوده است. اما از آنجا که این نظریه در اواخر عمر شریفشان مطرح شد و فرصت کافی برای پرداختن و تحلیل بیشتر آن وجود نداشت، ابهاماتی در آن به وجود آمد که موجب خلط و عدم تفکیک این سه اصطلاح گردید. در این نوشتار با بررسی بیانات ایشان در رابطه با این سه نسخ و کاوش در برخی مصادیق آنها، حاصل آمد که «نسخ مشروط»، تغییر تدریجی حکم با تغییر شرایط است که با برگشت شرایط سابق، حکم هم قابل اعاده است؛ مانند آیات صفح و قتال، یا آیات عدد رزمندگان که تغییر حکم با تغییر شرایط صورت گرفته و حکم سابق با برگشت شرایط سابق قابل اعاده است. «نسخ تمهیدی»، تغییر تدریجی حکمی است که مقدمه و تمهیدی برای رفع کامل آن بوده است، مانند زدن زنان هنگام نشوز، یا مراحل نسخ برده‌داری، که حکم آنها مقدمه‌ای برای نسخ تدریجی آنها بوده است. بنابر این، «تدریجیت» نقطه اشتراک نسخ مشروط و تمهیدی است و «نسخ تدریجی» بر هر دو آنها صادق است؛ ولی لحاظ‌های مختلفِ تغییر شرایط و تمهیدی بودن، مرز آنها را جدا می‌کند. عدم تمرکز مباحث علامه معرفت از یک طرف و برداشت غیر دقیق و غیر همه جانبه برخی محققان از سوی دیگر، موجب شده مقصد این مقاله نو تلقی شود.

این پژوهش در مورد سنت امداد در قرآن است و در آن، سنت امداد از جنبه های مختلف مورد پژوهش قرار می گیرد.سنت امداد یکی از سنت های فراگیر الهی است که شامل تمام موجودات می شود و جهان هستی به وسیله ی همین امداد و لطف الهی جریان می یابد انسان نیز به طور خاص از این امداد الهی بهره مند است. البته این امداد ابتدایی است که باید در وجود هر موجودی قرار داده شود تا وجودش تثبیت شده و قادر به ادامه ی هستی باشد. اما یک دسته از امدادهای الهی است که مقید بوده و شامل تمام موجودات (جانداران) می شود و موجودات بسته به اعمالی که انجام می دهند مورد لطف و امداد الهی واقع می شوند.امداد مقید به مراتب نسبت به انسانها شدید تر و مهم تر است. یک دسته از امدادهای الهی فقط مخصوص اهل حق و مومنان می شود و شرایطی برای جلب آنها وجود دارد که از آن جمله می توان به ایمان و عمل صالح ، تقوی ، توکل ، استغاثه و دعا به درگاه خداوند ، استغفار و طلب آمرزش ، یاری دین خدا ، جهاد ، صبر و شکیبایی ، استقامت ، مخلَص بودن ، انفاق کردن و صدقه دادن و تسبیح کردن خداوند متعال اشاره کرد.در مقابل ، هر کس که این شرایط را نداشته باشد و بر عکس آنچه را که خداوند متعال از آن نهی کرده ، انجام دهد، از امداد های الهی محروم خواهد شد از جمله ی این عوامل محرومیت می توان به ظلم کردن و پیروی از هوای نفس ، میل کردن و اعتماد به ظالمان ، اجتناب و استکبار از قبول حق ، استهزای آیات الهی و مغرور شدن ، گناه و عصیان ، بازیچه قرار دادن دین ، خوشگذرانی و مترف شدن ، شرک و کفر و گمراهی ، نفاق و مورد لعن خدا واقع شدن اشاره کرد.

انسان‌ها از لحاظ ذات و سرشت یکسانند و عوامل ترقی و انحراف از مسیر حق در همۀ آنها وجود دارد. این امر با بازخوانی و دقت در برهه‌های تاریخی روشن می‌شود و برای جامعۀ انسانی عبرت آموز است. برخی از بیانات قرآن کریم و نهج البلاغه سرگذشت خواصی است که با وجود روشن بودن حق، از مسیر شایسته خود منحرف شدند. توجه دادن خواص در هر جامعه‌ای به رفتاری که آنها در پیش گرفته‌اند مانع از شکل‌گیری بسیاری از انحرافات خواهد بود، به همین منظور، این پژوهش به تبیین عوامل انحراف خواص، پیامدها و راهکارهای جلوگیری از آن، از دیدگاه قرآن کریم و نهج البلاغه پرداخته‌ است. در قرآن- برخلاف نهج البلاغه- واژۀ خواص به کار نرفته است؛ ولی مترادف‌های آن مانند: حواری، اولوالعلم، ملأ، مترفان، مستکبران، راهبان و احبار آمده است. خواص در نهج البلاغه دو نوع معنا دارد:1. برجستگان یا خبرگان جامعه‌، که در مقابل عوام قرار دارند؛2. مقربان و رازداران حاکم. در علوم مختلف تعریف خاصی از واژه خواص ارائه شده است؛ ولی مقصود ما از آن، افراد و گروه‌های حامی حقّ‌اند؛ که در مقابل متاع‌های دنیوی شکست می-خورند و نمی‌توانند بموقع از حقّ دفاع کنند. انحراف خواص از منظر قرآن کریم و نهج البلاغه متأثر از عوامل متعدد اخلاقی‌ای مانند: غفلت از یاد خدا، سیره و سنّت پیامبراکرم (ص)، دنیاپرستی و...؛ و عوامل اعتقادی‌ای مانند: نداشتن ایمان واقعی، ولایت‌ناپذیری، جهل به قرآن و عدم رجوع به سنّت و...؛ و عوامل سیاسی ـ اجتماعی‌ای چون: رياست‌طلبى، بی‌بصیرتی، ملاحظات خویشاوندی و ... بوده است. انحراف خواص پیامدهای دنیوی و اخروی متعددی نیز دارد؛ پیامدهای دنیوی آن به پیامدهای فردی مانند: تکذیب حق، ارتداد، خواری و ذلت دنیوی، شکستن بیعت با امام زمان خویش و... و پیامدهای اجتماعی مانند: ولایت‌ ستیزی، فاصله گرفتن از امام معصوم ، گمراه شدن مردم، ریخته شدن خون بی‌گناهان، و ... تقسیم می‌شود و پیامد اخروی انحراف خواص، جهنّم است. مهم‌ترین آموزه های دینی از قرآن کریم و نهج البلاغه به عنوان راهکارهای اساسی در پیش‌گیری از انحراف خواص در بعدهای اخلاقی مانند: ذکر و یاد خدا، ارزش ‌قائل نشدن به دنیا، محاسبه‏ نفس، داشتن اخلاص، رعایت تقوای الهی و..؛ ، اعتقادی مانند: داشتن ایمان واقعی، تمسک به قرآن و عترت، اطاعت و تسلیم امام زمان خویش بودن، و...؛ و سیاسی ـ اجتماعی مانند: همراهی با امام معصوم و رهبری جامعه، ارتقای بصیرت، شناخت حق و باطل توأم با درک سیاسی، استقامت در پیمودن راه حقّ، تصمیم‌گیری به موقع و... تبیین شده است.

"بررسي خاستگاه هاي فتنه هاي بشري از منظر قرآن كريم و روايات" عنوان پژوهش حاضر است . فتنه كه به معناي اختلال اضطراب آور است ، در كاربرد قرآني خود به كفر ، شرك ، عذاب و ... تعريف شده ، كه تعريف به لازم معناست نه معناي اصلي آن. ناشناخته بودن فتنه در آغاز امر ، گسترش تدريجي آن و نماياندن چهره ي واقعي خود در آخر كار ، ويژگي هاي مشترك اقسام فتنه هاي فرهنگي ، سياسي و اجتماعي است كه در هر بعد تأثير خودرا بر جاي مي گذارد.فتنه كه عواملي مانند بدعت در بُعد فكري ، كبر و غرور در بعد اخلاقي و خودرأيي در برابر ولايت در بعد سياسي از زمينه هاي آن است ، پيامدهايي در حوزه هاي مختلف از جمله ، فرهنگي و اجتماعي كه باعث ايجاد ترديد و شبهه در ميان مردم و سردرگمي آنها ؛ در حوزه ي ديني كه آنها را از مسائل ديني دور و به دنيا گرايي و مسائل مادي مي كشاند ؛ در حوزه ي سياسي كه باعث آشفتگي اوضاع سياسي مي شود، را به دنبال دارد . و مصاديق آن كه عوامل انساني چون ستمگران ، منحرفان ، جاسوسان و ... هستند هر كدام شيوه ي خاصي در فتنه گري دارند ، و راه نجات از فتنه هاي بشري ، تمسك به قرآن كريم و اهل بيت (عليهم السلام) ، تقوا، صبر و ... است.پژوهش حاضر با مقدمه و كليات شروعو شامل پنج فصل است . فصل اول : حقيقت فتنه و اقسام آن ، فصل دوم: خاستگاه ها و عوامل زمينه ساز فتنه ، فصل سوم: آثار و پيامدهاي فتنه ، فصل چهارم : مصاديق فتنه و در فصل پنجم راه هاي نجات از فتنه هاي بشري مطرح گرديده است.

مفسران در تفاسیر خود علاوه بر مطالب تفسیری به مباحث علوم قرآنی نیز پرداخته اند، یکی از این مفسران، فخررازی است که در این پایان نامه آرای او راجع به چهار بحث علوم قرآنی اعجاز، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ و حروف مقطعه در تفسیر کبیر او مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.به دست آوردن آرای این مفسر راجع به این چهار بحث مذکور در تفسیر کبیر او از آن جهت حائز اهمیت است که اولاً از بزرگترین مفسران است و تفسیر کبیر او از مهم ترین تفاسیر است و ثانیاً با به دست آوردن این آرا می توانیم تا حدودی با فضای فکری و علمی عصر این مفسر آشنا شویم. فخررازی در تفسیر کبیرش راجع به چهار بحث علوم قرآنی اعجاز، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ و حروف مقطعه به ترتیب به مباحثی چون: دلایل اعجاز قرآن، مسئله ی تحدی قرآن، وجوه اعجاز قرآن؛ معنای محکم بودن تمام قرآن، معنای متشابه بودن تمام قرآن، مراد از محکم بودن برخی از آیات قرآن و متشابه بودن برخی دیگر، علم به متشابهات؛ اصطلاح ناسخ، ادلّه ی قائلان به وقوع نسخ، آیات مورد ادعای نسخ، معنای حروف مقطعه، حکمت افتتاح سور با حروف مقطعه پرداخته است؛ این مباحث در این پایان نامه مطرح و مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. از جمله آرای فخررازی که در اینجا شایان ذکر است، این است که او در جایی از تفسیر کبیرش قول به صرفه راجع به اعجاز قرآن را بی اشکال دانسته است گرچه در جایی دیگر از تفسیرش به این قول ایراد گرفته است لیکن ممکن است میان سخنان او جمع کرد؛ همچنین معنای اینکه برخی از آیات قرآن محکم و برخی دیگر متشابه هستند را از جهت رابطه ی لفظ با معنا توضیح داده و گفته است که نص و ظاهر، محکم هستند و مجملو موول، متشابه اند؛ همچنین به نظر می رسد که او سعی دارد تا جایی که مقدور است نسخ آیات قرآن را نپذیرد و تخصیص را بر نسخ، ترجیح می دهد؛ نیز معتقد است که حروف مقطعه ی هر سوره ای، اسم سوره برای همان سوره است.

امامت بر پایه باور شیعه از اصول دین و چگونگی آن به وحی الهی و نصّ است و مردمان در نصب آن اختیاری ندارند و بنا بر اعتقادات شیعه، آیات قرانی و احادیث بسیاری از سنت نبوی، بر این حقیقت دلالت دارد. مفسران نحله های اسلامی از دیرباز دراین‌باره به بحث و فحص پرداخته‌اند، عالمان شیعه آیاتی را برای اثبات مدعای خود با یاری روایات تفسیر کرده‌اند و عالمان اهل سنت کوشیده‌اند با نقدها و ایرادهای مختلف چگونگی استدلال عالمان شیعه را در دلالت آیات قرآنی بر امامت و ولایت علوی و اهل-بیت? ردّ کنند. در میان مفسران متاخر اهل سنت، چگونگی رویارویی شهاب الدین سید محمود آلوسی(1217-1270ق) از جایگاه ویژه‌ای برخورداراست. او ادیب، متکلم و فقیه بلندآوازه‌ای است که روزگاری جایگاه افتاء داشته و به مفتی بغداد معروف بوده است. آلوسی با آنکه خود شافعی مذهب بود اما گرایش به آرای ابوحنیفه، در آثار او هویداست. وی در مدح سلاطین و وزرای عثمانی مبالغه می‌کرد، البته علی‌رغم ارادت آلوسی به اهل بیت?، سیطره عقاید ابن‌تیمیه و به ویژه شاه ولی‌الله دهلوی، صاحب کتاب ضد شیعی «تحفه اثنی عشریه»، بر همه آثار و تالیفات او مشهود است. مهمترین آیات الهی مورد استناد امامیه در اثبات اصل امامت، آیات ولایت، تبلیغ، اکمال، صادقین، هدایت، تطهیر، مودّت و مباهله می‌باشند که شبهات زیادی از سوی اهل سنت در خصوص دلالت آنها وارد شده، نقش آلوسی گردآوری شبهات علمای سلف و ارائه آن با ادبیات معاصر خود، به نسل جدید بوده است، وی در کتاب تفسیر خود «روح‌المعانی»، ذیل حدود پنجاه آیه، از جمله آیات فوق، به طرح شبهاتی پیرامون اعتقادات شیعه پرداخته است که در پژوهش حاضر شبهات آلوسی در خصوص آیات ولایت و امامت، به دقت تبیین شده و با استفاده از منابع تفسیری، کلامی و روایی شیعه و همچنین جوامع روایی و منابع تفسیری اهل سنت، پاسخ‌های دقیق و منطقی به آنها داده شده است. واژگان کلیدی: نبوت، امام، امامت عامه، امامت خاصه، ولایت تکوینی، ولایت تشریعی، خلافت و جانشینی، اهل‌بیت، عصمت، علم الهی

این رساله با موضوع «قلب و نقش آن در معارف الهی از دیدگاه قرآن» در یک مقدمه، چهار بخش و یک خاتمه تنظیم شده است: بخش اول: کلیات بحث این بخش داری پنج فصل است؛ فصل اوّل به مفهوم واژه قلب در لغت و اصطلاحات مختلف علمی، فصل دوم به حقیقت و ماهیت قلب، فصل سوم به واژگان هم افق یا مترادف قلب، فصل چهارم به روابط قلب و فصل پنجم به انواع قلب و رنگ های آن اختصاص دارد. بخش دوم: معرفت قلبی، دلایل، منابع، ابزار و مراتب آن این بخش دارای پنج فصل است؛ فصل اوّل به امکان شناخت قلبی با دلایل قرآنی، فصل دوّم به منابع معرفت قلبی، فصل سوم به ابزار معرفت قلبی، فصل چهارم به خداشناسی، انسان شناسی و طبیعت شناسی قلبی و فصل پنجم به مراتب معرفت قلبی اختصاص دارد. بخش سوم: زمینه ها و شرایط معرفت قلبی این بخش دربردارنده سه فصل است؛ در فصل اوّل به زمینه های معرفت قلبی، شامل: بیداری، توبه و دوام آن، مراقبه و محاسبه پرداخته شده و در فصل دوّم، شرایط نظری معرفت قلبی مورد بررسی قرار گرفته و در فصل سوم شرایط عملی معرفت قلبی بیان شده است. بخش چهارم: موانع معرفت قلبی در این بخش، موانع نظری، عملی و دائمی معرفت قلبی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

این رساله با عنوان «جایگاه سوگند در قرآن کریم» در پنج فصل تنظیم شده است: در فصل اول، بعد از بیان مسئله، پیشینة سوگند، ضرورت تحقیق و اهداف آن توضیح داده شده است. در فصل دوم، مباحثی همچون: معنای لغوی «قسم» و واژه های هم افق آن، تعریف اصطلاحی آن و ارکان قسم مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل سوم، انواع سوگند در قرآن از لحاظ معنی و محتوا شرح داده شده است. در فصل چهارم به ارتباط مقسمٌ به و مقسمٌ له و تفسیر آیات سوگند پرداخته شده است. در فصل پنجم، ضمن بیان اهداف سوگندهای قرآنی به این سؤال پاسخ داده شده است که: چرا خداوند کریم در قرآن، اسلوب قسم را به کار گرفته است؟

«ذکر و موانع آن از دیدگاه قرآن و حدیث» از مباحث بسیار مهمّی است که در تربیت انسان نقش اساسی دارد. این رساله طی یک مقدمه و هفت فصل به بازشناسی دقیق ذکر، ابعاد، مراتب، عوامل، آداب و شرایط، آثار، موانع و آثار نپرداختن به ذکر از نظر آیات و روایات پرداخته است. فصل اول در مورد تعریف مسئله، اهمیت، ضرورت، پیشینه، مشکلات و محدودیت های تحقیق، مفهوم، حقیقت، اهمیت و کاربردهای ذکر در قرآن و روایات است. فصل دوم، تقسیمات و مراتب ذکر را مورد بررسی قرار داده است. فصل سوم به بیان توفیقات الهی، مطالعة سرگذشت پیامبران و امت های قبلی، تفکر در مظاهر قدرت الهی و توجه به علم خداوند نسبت به همة هستی پرداخته است. فصل چهارم به بیان خضوع و خشوع، حضور قلب، طهارت قلب، انتخاب زمان و مکان مناسب برای ذکر و ذکر از نظر آیات و روایات پرداخته است. فصل پنجم به آثار دنیوی و اخروی ذکر از جمله: جلب عنایت پروردگار، خودسازی، اطمینان قلب، سرچشمه فکر و اندیشه، زمینه سازی برای استغفار، رستگاری، غفران الهی، اجر عظیم و رضوان الهی پرداخته است. فصل ششم، موانع ذکر از قبیل شیطان، نسیان، آرزوی طولانی، دوست و همنشین بد، رفاه زدگی، توجه افراطی به دنیا، غرور، استکبار و هواپرستی را از دیدگاه آیات و روایات مورد بررسی قرار داده است. در فصل هفتم به بیان پیامدهای ترک ذکر از قبیل زندگی مشقت بار، قساوت قلب، تسلط شیطان، اضطراب و نگرانی، خودفراموشی در دنیا، کور محشور شدن، عذاب جاودان و حسرت ابدی در عالم آخرت و... از نظر آیات و روایات پرداخته است.