جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فخرالدین مبارک شاه مرورودی، رحیق التحقیق، به انضمام اشعار دیگر او، به تصحیح و تحقیق نصراله پورجوادی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران ۱۳۸۱، ۱۹۵ صفحه.یکی از مهم ترین ویژگی های عرفان و تصوف در قرن ششم هجری رواج و گسترش شعر تعلیمی - عرفانی است. هرچند نفوذ عرفان اسلامی در نظم و نثر فارسی از قرن پنجم هجری آغاز شد و در ابتدا نیز بیشتر سروده های عرفانی در قالب رباعی و دوبیتی بود، اما شعر عرفانی در قرن ششم هجری گسترش بسیار یافت و حوزه قصیده و مثنوی را نیز در برگرفت. تعالیم و آموزه های بلند و اندیشه های ناب و ژرف عرفانی از این طریق تعلیم داده شد. از این دوره به بعد، منظومه های عرفانی گران قدری پدید آمد. سرایندگان این گونه آثار نقش مهم و به سزایی درگسترش تعالیم عرفانی - حکمی داشته اند و هرچند برخی از آنان خود در شمار صوفیان رسمی نبوده و ظاهرا به سلسله ای خاص نیز تعلق نداشته اند، بی شک با مفاهیم و موضوعات عرفانی آشنا بوده و کوشیده اند یافته های عارفان و دانسته های خود را در قالب نظم و به زبانی تمثیلی - عرفانی بیان کنند. زبان تمثیل یکی از شیوه های بیان تعالیم عرفانی و تجربه های باطنی است که، هرچند خود نوعی زبان عرفانی است، از زبان اشاری عرفانی یا زبان اصطلاحی عرفان متمایز است. در حقیقت، در پس زبان اشاری عرفان تجربه اصیلی وجود دارد. این زبان هم زمان با تجربه عرفانی و در همان حرکتی پدید می آید که تجربه به ساحت آگاهی در می آید ...

عقلاء مجانین چهره هایی بودند شگرف و مجمع اضداد که از سویی به واسطه‌ی رفتار نامتعارفشان در عداد دیوانگان جای گرفته و از دیگر سو بدلیل سخنان حکیمانه و مواعظ ارزش‌مند در شمار حکیمان قلمداد شده‌اند.ایشان به‌واسطه‌ی عواملی چند چون زهد و ریاضت شدید ، هول و هراس از مرگ و قیامت و عذاب الهی و یا دریافت ناگهانی واردات غیبی‌ای که فراتر از ظرفیت روحی ایشان بوده دچار نوعی جنون یا شیدایی و سرگشتگی ‌می‌شده‌اند. مواجهه با تجلی الهی و ایجاد حال جذبه که به نوعی موجب زوال عقل و از دست دادن قوه‌ی تدبیر در انجام امور زندگی می‌شده و یا مسبب محجوبی و مستوری عقل جزوی و عافیت اندیش و حسابگر آدمی می‌گردد ، سبب می‌شود تا مادامی که سالک به حال طبیعی خود برنگشته و تکلیف را تعقل نمی‌کند در انجام واجبات دینی و عبادی خود رخصت داشته باشد. علاوه بر این در پی این معافیت و معذوری نوع کلمات و سخنان ایشان با خداوند نیز بیش از آنکه رابطه‌ی عاشقانه عبد و رب را تداعی نماید، نوعی رابطه دوستانه با خداوند به حساب می‌آید که در بادی امر گستاخانه و به دور از ادب به نظر می‌رسد.اگرچه پیدایش عقلاءمجانین را نمی توان به دوره تاریخی یا سرزمین خاصی محدود و مقید کرد و هر زمان که امکان حضور عوامل موجده‌ی جنون فاهم آید ما با این دست افراد مواجه خواهیم بود ؛ اما به نظر می‌رسد که این افراد عمدتا متعلق به قرن اول تا دهم هجری بوده و بیشتر در دو حوزه‌ی صوفیان خراسان و بغداد زندگی می‌کرده‌اند.پژوهش حاضر می‌کوشد تا علاوه بر پیشگفتار و خاتمه در قالب چهار فصل با عناوین تبیین مفاهیم عقل و جنون، تبیین جنون الهی و پیامدهای آن ،شرح احوال و گونه شناسی عقلاءمجانین و در نهایت تبیین موضوعی سخنان عقلاءمجانین، جوانب مختلفِ مرتبط با پیدایش این طایفه در تاریخ تصوف بپردازد.

رحمت واسعه الهی همیشه در فیضان و جوشش است و سرچشمه این فیض دائمی ذات اقدس اله است، ولی از آنجایی که میان موجودات زمانمند و مکانمند عالم امکان با جناب حق مجانست و مناسبتی برای دریافت بی واسطه این فیض دائم وجود ندارد، بنا به ضرورت حکم عقل نیاز به واسطه ای است که با دارا بودن صفاتی بتواند این مسئولیت را بر عهده بگیرد. این واسطه که پس از مقام وجود احدی صرف، از بالاترین و برترین مقام در عالم وجود برخوردار است مقام خلافت کلیه محمدیه است که مظاهر آن، وجود مبارک حضرات اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) هستند. آنچه به ایشان شأنیت وساطت و خلافت در دار وجود را داده است، دارا بودن صفاتی است که در حقیقت مظهر صفات حضرت حق است.ما با مراجعه به متن زیارات مأثوره و استخراج آن صفات و در حد وسع تبیین آنها سعی کردیم به جایگاه این حضرات از منظر عرفان در زیارات مأثوره دست یابیم. از جمله نتایج پژوهش می توان به روبرو شدن با ویژگیهایی عام و مشترک همچون طهارت ذاتی، مظهریت برای اسم دائم الظهور الولیّ الهی و شأنیت برای مقام امر حق تعالی اشاره داشت. همچنین احاطه معرفتی بر کل ماسوا از طریق اسم العلیم، بخشیدن وجود و ظهور بر عموم مظاهر بواسطه مظهریت برای اسم النّور خداوندی، هدایت قائدانه مخلوقات به سمت مبدأ هستی با نام الهادی از دیگر نتایج این پژوهش است. شهید ، اهل صبر، صدق ، کرم ، رضا و برّ بودن و نیز متفرداتی همچون معدن الوحی و التنزیل، الصراط المستقیم از دیگر ویژگیهای خاصی است که در زیارات مأثوره برای برخی از این بزرگواران آمده است.

الهیات در مسیحیت به تدریج به وجود آمده و پیدایش آن به فعالیتهای آباء اولیه باز می گردد. با توجه به ادوار مختلف در الهیات مسیحی، در دوره نخست، الهیات مسیحی بیشتر به عنوان دفاعیه نویسی رواج داشت و با سیطره مسیحیت از قالب دفاعیه خارج شده و توسط اندیشمندان مسیحی به شکل اولیه خود دست یافت. در دوره دوم؛ الهیات مسیحی شکوفایی دوره نخست را نداشته و بجز مقطعی در قرون دوازدهم و سیزدهم که الهیات مدرسی به ظهور رسید، دوران تاریک و خاموش خود را سپری کرد. بعنوان مثال، قرن 13، قرن تأسیس دانشگاه های بزرگ و معتبر در اروپا بوده که یکی از آنها، دانشگاه پاریس می باشد. دانشگاهی که درواقع دانشگاه مسیحیت تمام مغرب زمین بوده و به همین علت، اساتیدی از ممالک مختلف (الکساندر هالز از انگلستان، بناونتوره قدیس ، قدیس توماس آکویناس از ایتالیا، آلبرت کبیر از آلمان و...)، اما به زبانی واحد (زبان آئین مذهبی مسیحی)، درآن تدریس میکردند. علاوه بر این، در قرن سیزده، نوعی هماهنگی و تعادل قدرتها به وجود آمد و مسیحیت موفق شد تا حدودی وحدت کلمه خود را در مناطق غربی حفظ کند. لازم به ذکر است که پس از گسترش مفهوم «الهیات» در قرون وسطی، این واژه شامل تمامی ابعاد دین‌شناختی؛ اعم از شناخت ذات خدا، روابط خدا و انسان و وظایف انسان در قبال خدا گردید. در خلال سالهای 313 الی 451 ؛ شوراهای مهم و جامع برای حل مناقشات الاهیاتی بوجود آمده و هدف این شوراها حل مناقشات بینالکلیسایی و تدوین اعتقادنامههای مهمی در آن دوران بود.از میان مهم‌ترین دستاوردهای شوراهای جهانی کلیسا در قرون وسطی می‌توان به تلاش برای تثبیت جایگاه کلیسا به عنوان قدرتی فرازمینی و استفاده از تکفیر در مقابل کسانی که می‌خواستند به مقابله با سلطه‌ی کلیسا بپردازند اشاره کرد.

این رساله تصحیح تذکره‌ی «جاده العاشقین» تألیف شیخ شریف الدین حسین خوارزمی فرزند و مرید شیخ کمال‌الدین حسین خوارزمی است و دربردارنده‌ی مناقب شیخ صوفی ای است که مروج فعالی در تربیت پیروان خود بود و در این مقام حلقه‌ی پیوند عمده‌ای در سلسله‌ی کبرویه‌ی همدانیه‌ی ذهبیه به شمار می‌رود.این تذکره به قلم شخصیتی است که خود مرید مستقیم پدر و مصاحب دائم اودرسفروحضراست، بنابراین منبع مهمی برای شناخت سلسله کبرویه همدانیه در ماوراءالنهر(آسیای مرکزی) به شمار می‌رود. از مهمترین منابع مولف می‌توان به کتاب مفتاح الطالبین محمود غجدوانی اشاره کرد و به لحاظ سبک نوشتار، اثری منثور و آمیخته به نظم است. این رساله مشتمل بر پیشگفتار، مقدمه،‌ متن اصلی و تعلیقات است. در مقدمه سعی شده علاوه بر معرفی کامل شیخ شریف‌الدین حسین خوارزمی(بخش دوم) و معرفی کامل تذکره‌ی جاده العاشقین (بخش سوم) با استعانت از مستندات، از چهره‌ی سه عارف بزرگوار(کمال‌الدین حسین‌بن‌حسن خوارزمی، کمال‌الدین حسین بن شهاب‌الدین خوارزمی و تاج‌الدین حسین تبادکانی خوارزمی) که هم‌نامی آن‌ها موجب اختلاط شخصیت تاریخی آنها گشته، ابهام‌زدایی شود.

یکی از مباحثی که در فلسفه، ادبیات و عرفان عطف توجه بسیاری به آن شده و نظریات متنوعی در خصوص آن ارائه گردیده مسأله عشق الهی است، که متفکران بسیاری در باب آن سخن گفته اند. از یک سو متفکران بزرگی همچون سهروردی و مولانا عشق را به حقیقی ومجازی تقسیم می‌کنند که مطابق با تفکر ایشان عشق مجازی همان عشق به ماسوی الله وعشق حقیقی عشق به خدا، صفات و افعال اوست و از سوی دیگر متفکرانی از شرق تا غرب یک تقسیم‌بندی سه‌گانه از آن ارائه می‌کنند که عبارت است از عشق اروتیک، فیلیایی وآگاپه‌ای. مهم‌ترین خصیصه‌ی عشق اروتیک لذت است؛ در عشق فیلیایی خواستن چیزهای خو‌ب برای دیگری و فقط برای دیگری است که معیار و ملاکی مهم تلقی می‌شود و سرانجام عشق آگاپه ای که عبارت از محبّت عام خداوند نسبت به موجودات است که این نوع عشق، معنای حقیقی عشق در مسیحیت است. دربررسی نظریات سهروردی و مولانا در باب عشق الهی به دیدگاههای مشترک فراوانی برمی‌خوریم؛ از جمله اینکه هردوی آنها عشق را یک معنای ملکوتی و دارای مراتب متعددی می‌دانند که بالاترین مرتبه عشق متعلق به حق‌تعالی است. هردو متفکر معرفت را پایه واساس عشق و عقل را موجودی متعالی و نخستین صادر از خداوند می‌دانند. سهروردی عشق را در مراتب گوناگون هستی ساری وجاری و همه‌ی موجودات را واجد معشوق و مقصودی واحد می‌داند که جملگی به سوی حق‌تعالی رهسپارند، مولانا نیز وجود و بقای هستی را منوط به وجود و بقای عشق دانسته و همه‌ی کائنات را جویا و طالب معشوق حقیقی می‌داند. درکنار این نظریات مشترک، نظریات متنفاوتی نیز درنظریه ایشان درباب عشق‌الهی وجود دارد. برخلاف سهروردی که عشق را از محبّت ومعرفت بالاتر می‌داند و معرفت را مقدمه وپایه‌ای برای رسیدن به عشق می‌داند، مولانا عشق را مقدمه‌ای برای رسیدن به معرفت و شرط دریافت معرفت را عشق می‌داند.

این پایان‌نامه در مورد جایگاه و منزلت موسی و تعالیم ایشان در عهد عتیق و قرآن است. موسی بعد از خداوند، بزرگ‌ترین شخصیت کتاب مقدس عبری و از پیامبران اولوالعزم در قرآن محسوب می‌شود که در نزد خداوند مقام والایی دارد تا جایی که خداوند او را هم‌کلام خود قرار داده و با او رابطه‌ای خطابی برقرار کرده است. چندین آیه از مکالمه مستقیم میان خداوند و حضرت موسی سخن می‌گوید؛ مخصوصاً سوره نساء/ 164: وَکَلَّمَ اللّهُ مُوسَی تَکْلِیمًا؛ و خدا با موسی آشکارا سخن گفت. از اینرو به او صفت کلیم‌الله داده است و بارها به خاطر تقربش به خداوند، قومش را شفاعت نموده است. از این رو و با توجه به اهمیت مذکور، در ابتدا این نوشتار به بررسی منزلت حضرت موسی و تعالیم ایشان بر مبنای عهد عتیق پرداخته و بخش دوم، منزلت و تعالیم آن حضرت را از منظر قرآن مورد بررسی قرار داده است. بخش پایانی این پایان‌نامه نیز به بیان اشتراکات و اختلافات این دو متن پرداخته و در نهایت از مجوع بخش‌ها، تطبیق و نتیجه گیری به عمل آمده است.

از دیر باز انسان در نظاره آسمان و زمین و شگفتی های آن، همواره در جستجوی حکمت ونظم؛ یا اثبات فقدان نظم در جهان هستی بوده است. و در این میان عده ای بی نظمی، اتفاق و تصادف را علت آن پنداشته و دسته ای دیگر کاملیت و احسن بودن نظام هستی را علتی بر نظم و هماهنگی جهان دانسته و به اثبات آن پرداخته اند. در واقع بر اساس پذیرش اصل واقعیت و اینکه پیوند انسان و جهان با هم پنداری نبوده بلکه دارای واقعیت است، بحث هماهنگی و نظم و مسأله ی به نام نظام احسن مطرح می شود که آیا واقعیت های جهان هماهنگ و منظم می باشند یا پراکنده و گسیخته از هم هستند؟ بنابراین مسأله نظام احسن یکی از مسائل بنیادی در نظام های الهیاتی به ویژه فلسفه و حکمت الهی به شمار می آید. بحث نظام احسن در حکمت الهی با مسائلی از قبیل علم باری تعالی و عنایت الهی؛ و مسأله شرور به عنوان شبهه در برابر نظم و نظام احسن هستی قرار دارد که در اصل این شبهه را می توان برخاسته از بطن نظریه نظام احسن دانست. نظام احسن، قاعدتاً نظامی است که به طورکلی یا شر در آن راه نیافته یا شرور بسیار اندکی را شامل می شود و این میزان از شرور، ضرری بر احسن بودن نظام محسوب نمی شود، حال آنکه به نظر مردم و بعضی از فلاسفه غرب، تعداد شرور در نظام هستی بسیار زیاد است. در این میان دو فیلسوف بزرگ؛ ابن سینا و توماس آکویناس به بررسی و اثبات نظام احسن و شناسایی ماهیت شرور می پردازند. به طوری که ابن سینا شرور را عدمی و ناشی از فقدان دانسته و آکویناس شرور را لازمه نظم و عدالت در عرصه هستی می داند؛ این دو متفکر بزرگ با توجه به بحث عنایت الهی و علم باری تعالی، اراده خداوند و نفی نسبی و عدمی و لازمه اختیار بودن مسأله شرور، به اثبات نظامی احسن می پردازند.

کار حاضر به تصحیح و ترجمة فصل فرقة اسماعیلیه از نسخة خطی کتاب الفرق تألیف ابومحمد یمنی، یکی از منابع قدیمی و ارزشمند در معرفی فرق اسلامی پرداخته است. نویسنده در این فصل از کتاب خود فرقة اسماعیلیه و مهمترین اصول اعتقادی آن¬ها را با استنادات فراوان به کتب نویسندگان اسماعیلی معرفی می¬کند. از نظر او اسماعیلیان از جمله فرق باطنیه محسوب می¬شوند که به دنبال بیان تأویلی برای ظاهر پدیده¬ها هستند و خود را به محمد بن اسماعیل بن جعفر صادق (ع) منسوب می¬کنند. ابومحمد به شکلی مفصل اعتقادات اسماعیلیان را در مسائلی از قبیل کتم اسرار، بستن پیمان، توحید، حشر، نشر، قیامت و نیز تأویلات ایشان را دربارة آیات، روایات نبوی و احکام شریعت بیان می¬کند.